Maand van de filosofie 2020, enkele tips

Hij ging dit jaar een beetje stilletjes voorbij, de Maand van de Filosofie.

Jaarlijks worden tijdens de Maand van de filosofie door heel Nederland en Vlaanderen filosofische nachten, programma’s, lezingen, debatten en festivals georganiseerd. Elk jaar verschijnt er een nieuw filosofisch essay, een filosofisch kinderboek, wordt de Socratesbeker uitgereikt aan het beste filosofieboek van het afgelopen jaar, en eens in de twee jaar wordt een nieuwe Denker des Vaderlands uitgeroepen. Dit jaar werd vanwege de coronamaatregelen de maand gehouden in juni in plaats van april en met minder fysieke bijeenkomsten dan anders, maar ook op afstand valt er genoeg te lezen en te zien.

Hoewel de Maand van de filosofie er in middels bijna helemaal op zit, las ik op de valreep toch nog twee filosofische werken. Het essay Kinderen van Apate van Alicja Gescinska, en het boek Spinoza's achtbaan van Erik Bindervoet (tekst) en Saskia Pfaeltzer (illustraties).
 
Thema van 2020 

Tijdens de Maand van de Filosofie 2020 staan de volgende vragen centraal: wat is de status van waarheid, hoe komt waarheid tot stand, en is de waarheid voor iedereen hetzelfde? Wat kunnen filosofen ons leren over een constructieve en effectieve omgang met het begrip waarheid?

Filosofen stellen al sinds de Klassieke Oudheid de vraag wat waarheid is. Verankerde waarheden werden onderuitgehaald, het bestaan van een absolute waarheid werd in twijfel getrokken. Er kwam ruimte voor nieuwe perspectieven. Tegelijkertijd schuilt hierin een gevaar: als je niet meer met elkaar kunt afspreken wat waar is en iedereen zich terugtrekt in zijn eigen bubbel, is geen gesprek meer mogelijk. Het begrip waarachtigheid is van meer belang dan het begrip waarheid. 

Het essay

Filosoof Alicja Gescinska schreef het essay Kinderen van Apate, over leugens en waarachtigheid. In een helder betoog met eigentijdse voorbeelden. Prettig te lezen, ook voor wie nog niet zo thuis is in de filosofie. 

"Toen Pandora haar beruchte doos opende en de godin Apate ontsnapte, kwamen de misleiding en het bedrog in de wereld, zo vertelt de Griekse mythe. En Apate is nog steeds onder ons: we zijn allemaal haar nazaten, stelt Gescinska in dit essay. Maar we kunnen wel revolteren tegen de verlokkingen van de leugen. Nooit was dat zo nodig als nu, in dit tijdperk van ‘posttruth’, alternatieve feiten en nepnieuws." 

Het kinderboek

Patrick is het Kinderboek van de Maand van de Filosofie 2020. Annelies Verbeke schreef hiermee haar eerste kinderboek. Een mooie en gelaagde novelle over waarheid en verzinsels, en de raakvlakken tussen beide.

" Katinka logeert in de vakantie bij haar opa. Daar zijn twee buurkinderen die ze graag wil leren kennen. Morgen gaan ze samen spelen. Misschien kunnen ze vrienden worden? Katinka’s verwachtingen zijn hooggespannen. Ze besluit niet alles over zichzelf te vertellen. Niet wat er op haar vorige school is gebeurd, en dat ze naar een andere school gaat, bijvoorbeeld. Maar over Patrick, de aap die ze als huisdier heeft, vertelt ze wel. Het is een schot in de roos: ze heeft de aandacht van de buurkinderen meteen te pakken." 

Socratesbeker 

De Socratesbeker werd gewonnen door Donald Loose met zijn boek Over vriendschap, de praktische filosofie van Kant. 

"De jury heeft gekozen voor het boek dat zij filosofisch het stevigst doortimmerd achtte, een boek dat een brug slaat naar de publieksfilosofie vanuit de academische filosofie, door een uitzonderlijke filosofische precisie te combineren met een thema dat eenieder aangaat. Een exercitie die bovendien een grote filosoof opnieuw toegankelijk maakt voor een breder publiek en, in diezelfde beweging, een ogenschijnlijk alledaags thema filosofisch verdiept." 

Ik heb het nog niet gelezen, maar het heeft wel mijn belangstelling. Wie de shortlist bekijkt van de genomineerden ziet daarbij ook:  Eva Meijer: De grenzen van mijn taal. Een klein filosofisch onderzoek naar depressie. Een boek dat ik zeker ook nog lezen wil. 

Spinoza's achtbaan 

Dit boek is eigenlijk bedoeld voor jongeren, maar is voor elke volwassene met een beetje belangstelling voor filosofie een aanrader. Vlot geschreven, met humor en heel begrijpelijk. 

"Janus Dullemondt, een slimme maar enigszins onzekere leraar wiskunde aan een middelbare school, is groot bewonderaar en kenner van Spinoza’s Ethica. Hij wil zijn leerlingen duidelijk maken wie Spinoza was, wat hij ons kan leren en waarom dat belangrijk is. Hij neemt ze mee in een filosofische achtbaan die hen langs leven en leer van Spinoza voert. Dat laat hen uiteindelijk niet onberoerd.

Saskia Pfaeltzer en Erik Bindervoet laten zien waarom de leer van Spinoza nog altijd actueel is. In tekst en beeld vertrekken ze vanaf het standbeeld van Spinoza vlak bij zijn geboortehuis, komen langs bekende en minder bekende gebeurtenissen uit zijn leven, en als ze zijn aanbeland in de klas van Janus Dullemondt, laten ze hem op zijn karakteristieke manier de leerlingen vertellen hoe en waarom Spinoza’s Ethica een rol speelt in hun eigen leven."

Voor de duidelijkheid: ik las dus alleen Kinderen van Apate en Spinoza's achtbaan. Apate is voor € 4,95 te koop in elke boekhandel en Spinoza's achtbaan is al wat ouder (2014) en nog te koop of te leen in de bieb.


© Jannie Trouwborst, juni 2020.

Gerbrand Bakker - De 3 bestaat niet

In 2010 wint Gerbrand Bakker de prestigieuze International IMPAC Dublin Literary Award voor zijn debuutroman Boven is het stil (vertaald door David Colmer in het Engels als The Twin). Bakker is de eerste Nederlander die deze internationaal hoog aangeschreven prijs voor literaire romans krijgt. Van het geld dat dat hem oplevert, besluit hij een huis te kopen in de Eifel. In de jaren die volgen, werkt hij volhardend aan zijn Eifeltuin. Hij voelt zich er al snel thuis en de dorpsbewoners zijn trots op hun "weltberümte Schriftsteller". 
En toch: alleen is maar alleen en dus komt Jasper bij hem wonen, een bijzondere hond. Samen verkennen ze wandelend de omgeving, in steeds langere wandelingen. Tot het noodlot toeslaat en Jasper overlijdt. Weer alleen, of toch niet?

In de serie Terloops komen bekende schrijvers aan het woord die allemaal iets met wandelen hebben en daar hun gedachten over delen. Een mooie gelegenheid voor Bakker om te vertellen over zijn wandelervaringen in de Eifel. Hij doet dat op een luchtige, humoristische en laconieke manier. Met als resultaat een vermakelijk boekje over de bewegwijzering van een van de Eifelroutes die vlak langs zijn huis voert.

Bakker heeft in zijn leven al heel wat gewandeld. Met plezier, maar ook uit een zekere noodzaak. Wat hij daarover vertelt, zal menige wandelaar herkennen en gaat dieper dan een laconiek verhaal over de problemen bij het bewegwijzeren. Zoals ook de ergernis herkenbaar is, en soms zelfs paniek, als een bewegwijzering in een onbekend gebied niet klopt. Na jaren met Jasper rond gelopen te hebben kent Bakker de route van de 1 wel ongeveer, maar weet hij ook dat er zoveel niet duidelijk is, dat anderen zullen verdwalen. Terloops is er in het boekje ook ruimte voor de geschiedenis en de teloorgang van het toerisme in de Eifel en het werk van de Eifelverrein, met het nodige laconieke commentaar.

Maar dan het echte werk. Je zou zeggen wat is er nou voor spannends aan een verhaal over de bewegwijzering van een wandelroute. Maar de manier waarop dat door Bakker is beschreven, maakt dat je het boekje in een ruk uitleest. Daar hoef je niet per se een wandelaar voor te zijn. De contacten met de mensen uit de omgeving, de proeflopers, de honden uit de buurt, de problemen bij het bevestigen van nieuwe schildjes en stickers en zijn eigenzinnige oplossingen. Vermakelijk om te lezen. En dan is er ook nog eens een nieuwe hond, mèt zijn baasje. Dus toch niet meer alleen? Ik verklap niets.

Gerbrand Bakker - De 3 bestaat niet. Amsterdam, Van Oorschot, 2020. Pb, 69 pg., isbn:9789028220058

© Jannie Trouwborst, mei 2020.

Gerbrand Bakker - Knecht, alleen

Van Gerbrand Bakker verscheen in 2016 in de serie Privé domein Jasper en zijn knecht (nr. 287), nu is er een vervolg: Knecht, alleen (nr. 309). Zoals gebruikelijk in deze serie vertelt de schrijver veel over zijn eigen leven. Hoewel hij al een aantal goed geslaagde romans op zijn naam heeft staan, is het jaren vrij stil gebleven voor Jasper en zijn knecht verscheen. Columns en non-fictie boeken verschenen wel, maar een roman? Dat lukte maar niet.
Met Jasper en zijn knecht leek het schrijfproces weer op gang te komen. Het leek erop dat al schrijvende de urgentie van met woorden en taal bezig zijn om je gedachten en gevoelens te uiten, terugkwam. Dat het een uitlaatklep was en een poging tot analyseren van het eigen leven.

Knecht, alleen is van een andere orde. Jasper, die een grote rol was gaan spelen in het leven van Bakker en die een prettiger leven leek te bewerkstelligen, overleed en liet zijn knecht alleen achter. Wat deed dat met zijn knecht? Je kunt Knecht, alleen als een vervolg beschouwen, maar het is meer dan dat, het is vooral anders. Nog beter geschreven, meeslepender verteld.


Drie verhaallijnen

Er zijn drie verhaallijnen: een autovakantie met twee vrienden naar Griekenland, afspraken met een seksuologe en een therapeut, en persoonlijke herinneringen en analyses. Ze wisselen elkaar af en vullen elkaar aan. Het is dan ook geen dagboek, zoals Jasper met zijn knecht. Het leest prettiger en maakt veel van wat hij erin kwijt wil over zijn leven, duidelijker.

Zijn leven lang heeft hij al last van depressies. Daar krijgt hij ook medicijnen voor. Soms gaat het wat beter en soms probeert hij zonder. Tijdens de autovakantie gaat het mis. Op een combinatie van een kalmeringsmiddel en een antidepressivum probeert hij zich staande te houden. Er gaan maanden van vechten voorbij, hoewel vechten? Er zijn moeilijk woorden te geven aan hoe iemand door een depressie gaat. Toch slaagt hij erin het lege gevoel, het niemandsland, het er niet zijn en toch verder leven, over te brengen. 
De gesprekken met de therapeut en de seksuologe zetten aan tot overpeinzingen en analyses. Net als zijn herinneringen aan vroegere liefdes, relaties, gebeurtenissen die ingrijpend waren. Omdat het raakt, maar ook door toevoeging van droge humor en relativering, is het niet moeilijk zijn gevecht met oprechte interesse te blijven volgen.

Thema's

Hij snijdt verschillende thema's aan. Al eerste de depressie: wat dat inhoudt, hoe hij het ervaart, welke medicijnen er zijn, hoe die werken, wat de bijwerkingen zijn, hoelang het kan duren voor ze werken en de juiste dosering is gevonden. En tenslotte hoe het er nu voor staat: redelijk, een labiel evenwicht, maar nog steeds met het gevoel dat hij zichzelf kwijt is. De therapeut begeleidt hem in het proces. De seksuologe is er vanwege het libidoverlies, dat achteraf vermoedelijk te wijten is aan een bijwerking van het antidepressivum. Maar ook zij geeft hem inzichten in zijn worsteling met het alleen zijn en zich niet geliefd voelen.

Schrijven is een ander thema. Ondanks het succes is hij niet gelukkig met zijn romans. Fijn dat anderen er plezier aan beleven bij het lezen, maar eigenlijk vindt hij romans schrijven een vorm van coquetterie. In de Privé domein boeken voelt hij zich meer op zijn gemak, vrijer. Begrijpelijk, geen redacteur die zich met het verloop van een verhaal bemoeit, schat ik in. Mijn opvatting is: Schrijven is gewoon een vak, dat naast kennis en kunde ook talent vereist. En zoals bij alle creatieve uitingen een zekere innerlijke noodzaak. En juist die noodzaak maakt dat je met overtuiging kunt werken aan een boek dat helemaal bij jou past. 

Het belangrijkste thema is toch alleen zijn en de eventuele relatie daarvan met depressies. Zijn depressies erfelijk? Is het psychologisch? De meeste herinneringen en analyses gaan daar over. En al schrijvende komen er toch voorlopige antwoorden uit. Het laatste hoofdstuk laat de lezer achter met de gedachte dat het iets beter gaat, dat er nog hoop is, dat tevreden zijn met wat er was en nu is, ook goed is.

Geen romans meer? Een Eifeltuin dagboek zou ook wel in de smaak vallen, lijkt me. 

Gerbrand Bakker - Knecht, alleen. Amsterdam, Arbeiderspers, 2020. Pb. 287 pg., serie: Privé domein 309, isbn: 978-90-295-4208-1.

© Jannie Trouwborst, juni 2020.

Miriam Guensberg - Held zonder vaderland

Voor Zeeuws-Vlaanderen eindigde de Tweede Wereld Oorlog al in het najaar van 1944. Niet dat er veel te vieren viel. Een enorme verwoesting, duizenden gesneuvelde soldaten en een vergissingsbombardement door de geallieerden op Breskens laten nog altijd hun sporen na. Zoveel jaren later zijn de herdenkingen nog talrijk in september en oktober. De Slag om de Schelde krijgt sinds kort eindelijk de aandacht die het verdient: hier begon de opmars van waaruit de rest van Nederland uiteindelijk ook bevrijd zou worden.

Dat daarbij een belangrijke rol vervuld werd door de Eerste Poolse Pantser Divisie is bij weinigen bekend. En dat zij (als ze hun dappere strijd overleefden) daarna als stateloos burger door het leven moesten gaan, weten wellicht nog minder mensen. Zo niet in Axel, waar zij nog altijd geëerd worden en waar schoolkinderen nauw en serieus bij de herdenkingen betrokken zijn. In Axel, maar ook in bv. Breda, dat kort daarna bevrijd werd, verwijzen Poolse familienamen nog steeds naar het land van herkomst van hun bevrijders.

De vader van Miriam Guensberg was een van hen. Door romans te schrijven met zijn geschiedenis als basis wilde ze aandacht vragen voor deze dappere, maar vergeten groep bevrijders van Nederland. Maar nu is voor haar het moment gekomen om het hele verhaal te vertellen in een biografie. Dolek Guensberg (1908-1990): Held zonder vaderland. Mijn vader: Pools, Joods en bevrijder.

Emotionele zoektocht

Wie een biografie wil schrijven, moet allereerst feiten verzamelen en zich verdiepen in historische achtergronden, maar daarnaast de nodige, objectieve afstand bewaren tot de persoon om wie het gaat. Dat valt niet mee als het om je vader gaat. Zeker niet als de feiten die tevoorschijn komen hartverscheurend zijn. Toch is Miriam Guensberg er in geslaagd een prettig leesbare mix te vinden van enerzijds feiten en historische achtergronden en anderzijds de haar kwellende gevoelens en haar liefde voor haar vader.

Haar vader komt uit het verhaal naar voren als een lieve, zachtaardige man, die besloten heeft, dat het verleden en zijn verdriet over het verloren vaderland niet zijn nieuwe geluk in het gezin mogen verstoren. Hij spreekt er dan ook nauwelijks over. Voor veel feiten moet ze zich behelpen de spaarzame momenten dat hij iets wilde vertellen en met afgeluisterde gesprekken met zijn lotgenoten. En daarnaast met archiefonderzoek en een bezoek aan zijn geboortedorp Nowy Targ. Daar ontmoet ze Karolina Panz, die een proefschrift schreef over de Joden in Nowy Targ. De verhalen die zij haar kan vertellen over het leven en de dood van niet alleen haar grootouders Guensberg, maar ook de rest van de Joodse bevolking zijn afschuwelijk. Het brengt haar ertoe even de feitelijke afstand los te laten en een hoofdstukje te reserveren om haar grootouders met terugwerkende kracht een emotionele brief te schrijven.

De geschiedenis herschreven

Uiteraard speelt de Tweede Wereldoorlog een grote rol in de biografie. Maar eigenlijk nog meer de voorgeschiedenis, en de gebeurtenissen en afspraken bij het einde ervan. Ze beschrijft uitgebreid de geschiedenis van Polen. Hoe het westen toekeek hoe het land van twee kanten werd aangevallen: in het westen door Duitsland en in het oosten door Rusland. Hoe de geallieerden wel graag gebruik maakten van de Poolse soldaten, die hoopten hun vaderland te bevrijden door mee te vechten, maar hoe ze vervolgens in de steek gelaten werden bij de vredesbesprekingen. Welke wreedheden ook van Russische zijde plaats gevonden hebben in Polen. En wat er gebeurde met de weinige Polen die na de oorlog terugkeerden naar het Polen onder Russische heerschappij. Er komen daarbij feiten naar boven die niet iedereen zal kennen, maar die de triestheid van deze persoonlijke geschiedenis alleen maar onderstrepen. 

Het particuliere leven

Maar Miriam Guensberg begint bij het begin en vertelt ook het persoonlijke verhaal van haar vader: zijn prettige jeugd in Nowy Targ, zijn studiejaren om arts te worden. Zijn besluit om zich aan te sluiten bij het Britse leger. Zijn ervaring als legerarts en de gevechten waarin hij terecht komt. Zijn ontmoeting met haar moeder, hun eerste tijd samen. Breda is bevrijd, maar hij kan er niet blijven, moet verder, de rest van Nederland bevrijden en daarna Polen, hoopt hij. Als dat een illusie blijkt, legt hij zich er diep triest bij neer, trouwt met haar moeder en ontwikkelt zich tot de eerste en een van de meest vooraanstaande anesthesisten van Nederland. Ondertussen gaat hij nog wel op zoek naar zijn beide broers, die oorlog overleefd blijken te hebben.
Het gezin is gelukkig, hij geniet ervan. Maar soms is hij stil en blijkbaar met zijn gedachten op een andere plek, bij zijn ouders en broers. Maar erover praten wil hij niet, dus laten ze hem de ruimte die hij blijkbaar nodig heeft. 

Poolse erebegraafplaats in Axel

Onrecht en onbegrip

De herinneringen van Miriam aan haar vader zijn warm. Het onrecht hem en andere Poolse bevrijders aangedaan, laat haar niet los. Het onbegrip bij zovelen die de geschiedenis niet kennen, doet haar besluiten het niet langer te verstoppen in romans, maar die geschiedenis in een biografie op schrift te stellen. Als nagedachtenis aan haar vader en al zijn dappere medestrijders.

Het resultaat is een prettig leesbaar boek, geïllustreerd met zwart-wit foto's van personen en documenten, over een donkere periode in onze geschiedenis. Het wijst ons erop, dat er behalve Britten, Amerikanen en Canadezen, ook Polen een groot offer gebracht hebben voor onze vrijheid.

Miriam Guensberg - Held zonder vaderland: mijn vader:Pools, Jood en bevrijder. Amsterdam, De Kring, 2019. Pb., 189 pg., zw.wit foto's, ISBN:978-94-6297-150-9

© Jannie Trouwborst, juni 2020.