Eefje Rammeloo - Titia: een onbezonnen reis naar het land van de vijand

Oktober 2014 - waardering 7,5

Inleiding

Ook Titia is in feite een non-fictieboek. Net als bij Bestemming Soerabaja (KLIK HIER) is de auteur van dit boek een familielid van de hoofdpersoon en heeft ze via verhalen, brieven en andere documenten een verhaal gereconstrueerd dat bijzonder en persoonlijk genoeg is om te boeien, maar dat tegelijkertijd een andere kijk geeft op de historische gebeurtenissen die we zo goed denken te kennen.

Eefje Rammeloo (1979) was redacteur op de buitenlandredactie van de NOS en werkt sinds 2011 als freelance journalist. Sinds 2014 is ze China-correspondent voor diverse Europese media. Ze is de kleindochter van de hoofdpersonen Titia en Helmuth . Naast de persoonlijke documenten heeft ze voor het boek archieven bezocht en veel andere literatuur geraadpleegd. Een overzicht daarvan staat achter in het boek.

Samenvatting

Aan de hand van interviews, reizen door Duitsland, Frankrijk en Nederland en een geërfde kist vol brieven, documenten en foto’s reconstrueerde Eefje Rammeloo het tumultueuze leven van haar grootouders. Wat drijft een jonge vrouw ertoe om in 1942 naar Duitsland te verhuizen? Haar familie was geschokt en wist niet precies wat Titia Molenaar in Duitsland ging doen. ‘Het is nog steeds moeilijk’, schrijft Eefje Rammeloo, ‘met hen over hun moeder te praten. Iedereen vreest nog altijd het ergste: een verborgen sympathie voor de vijand.’
De werkelijkheid lag anders. Waar Rammeloo dacht een spannend familieverhaal te vinden, ontdekte zij een generatie-overstijgend trauma. Er is uitgebreide correspondentie bewaard gebleven tussen Titia en haar man, Wehrmachtsoldat Helmut Vasterman. Er zijn brieven uit Duitsland aan haar familie, waarin ze verslag doet van haar zwangerschap, haar angsten en haar droom over een gezamenlijke toekomst. Maar hoe kreeg ze het voor elkaar om, vanuit Duitsland, zo weinig te laten merken van de oorlog zelf?
Titia had zeker geen warme gevoelens voor de nazi’s. Was ze dan naïef? Stukje bij beetje ontstaat het beeld van een eigenwijze, intelligente en vastberaden vrouw die de kleine katholieke wereld aan de Amsterdamse Nieuwendammerdijk ontvlucht op zoek naar vrijheid. Helmut is haar ontsnappingsmogelijkheid en wordt na een tijdje ook haar grote liefde; ook hij is geen nazi. En toch zien wij met verbazing hoe de jonge familie na de bevrijding tussen wal en schip raakt, in Limburg terecht komt en juist hun kinderen slachtoffer worden van vooroordelen. Ook dit is een Nederlands verhaal. (tekst: Cossee).

Leeservaring

In april 2008 schreef ik over Het Pauperparadijs van Suzanne Janssen (KLIK HIER) : "Weer een vrouw die een familiegeschiedenis schrijft en daarmee een stukje vaderlandse geschiedenis tot leven doet komen via de feiten en verhalen over haar voorouders. Het lijkt erop dat dit genre, ook wel literaire non-fictie genoemd, steeds meer succes krijgt."

Dat is dus meer dan 6 jaar geleden en het bleek achteraf nog maar een begin te zijn. Nadat ik enkele weken geleden Bestemming Soerabaja besprak, is het nu dus de beurt aan Titia en de parallellen zijn duidelijk. Beide auteurs zijn journalist en in hun familiegeschiedenis gedoken om een verhaal te vertellen dat het persoonlijke overstijgt.

Voorouderonderzoek mag zich in een nog steeds toenemende belangstelling verheugen, mede dankzij het feit dat steeds meer archieven digitaal te bezoeken zijn en archiefstukken digitaal beschikbaar zijn of worden gemaakt via initiatieven zoals "Vele handen" (KLIK HIER). Maar waar de gemiddelde Nederlander hooguit een in eigen beheer uitgegeven boekje produceert over de familiegeschiedenis, daar herkennen journalisten uiteraard dat er in de verhalen van hun familieleden zaken aangeroerd worden die voor een breder publiek interessant kunnen zijn.

Bij Ilse Akkermans was dat naast het persoonlijke drama het politieke aspect van de opgedrongen strijd van de oorlogsvrijwilligers (en de dienstplichtigen) tegen de bevolking van Nederlands-Indië. Een verhaal dat herkend zal worden en dat van belang kan zijn voor de vele families die hier mee te maken hebben gehad. Ilse Akkermans heeft de chronologie van de gebeurtenissen als basis van haar verhaal gebruikt en dat zo objectief mogelijk verteld, hier en daar afgewisseld met de brieven van haar vader of het thuisfront of een spannend verhaal van haar vader. Zoals het een journalist betaamt: er is niets bij verzonnen, alles klopt. Pure non-fictie. Maar daardoor raak je als lezer wel wat minder betrokken bij de hoofdpersonen.

Als we het over literaire non-fictie hebben, dan komt Eefje Rammeloo dichter in de buurt. Ze heeft voor zichzelf uit de brieven en de verhalen een zo goed mogelijk beeld gevormd van wat er zich in de beschreven jaren moet hebben afgespeeld en dat heeft ze in haar eigen woorden naverteld, terwijl ze het personaal perspectief grotendeels bij Titia en Helmuth legt. Daardoor lijkt het meer op een roman dan op een nauwkeurig verslag. Je leeft mee met Titia en Helmuth, aanvaardt dat ze geen nazi's waren en zelf geen onaanvaardbare misdaden bedreven. Ze leefden zo goed mogelijk hun leven in een land dat geregeerd werd door een gek met handlangers. En namen beslissingen die van belang waren voor hun eigen leven en dat van hun kinderen en probeerden zich niet met de politiek te bemoeien. Hadden ze andere beslissingen moeten nemen? Wat wisten ze van de vernietigingskampen? Hadden ze zich moeten verzetten?

 Wie zijn wij om daar een oordeel over te hebben. Eefje Rammeloo schrijft daar terecht over:

"Oma heeft geleefd tussen de goeden én de slechten. Maar goed en slecht, zwart en wit, zijn te basale begrippen om haar te begrijpen. Het verhaal van mijn grootouders is een bijzonder verhaal, dat tegelijkertijd staat voor alle duizenden, miljoenen uitzonderlijke op zichzelf staande verhalen over de tweede wereldoorlog. Wanneer je inzoomt op de ambities, dromen en verlangens, is er geen goed, fout of grijs meer. Dan zijn er hooguit een heleboel beslissingen die juist leken op het moment dat ze genomen werden."

Kort na de oorlog waren alle Duitsers "fout" in de ogen van de rest van de wereld. Maar waren alle niet-Duitsers daarmee "goed"? Wat er met Helmuth in Frankrijk gebeurde, is ook niet juist geweest. Hoe de kinderen van Helmuth en Titia moesten lijden onder  vooroordelen bij terugkomst in Nederland was ronduit triest. 

Ook dit is een verhaal dat verteld moest worden, net als dat van Ilse Akkermans. En ook voor dit verhaal geldt: het kon niet eerder verteld worden. Niet perse vanwege de trauma's van betrokkenen die dat nog niet konden, al zullen ze er zeker  moeite mee gehad hebben hun belevenissen te verwerken. Maar het schrijnende was, dat men in Nederland hun verhaal niet wilde horen. Pas de laatste jaren is daar ruimte voor, zodat er nu hier en daar zelfs gezamenlijke herdenkingen plaats kunnen vinden. Oorlog maakt nu eenmaal slachtoffers, aan beide zijden en ook Duitse burgers hebben geleden en geliefden verloren. Dankzij Titia weten we daar nu meer van.

Eefje Rammeloo - Titia, een onbezonnen reis naar het land van de vijand.

 Amsterdam, Cossee, 2014. Paperback, 269 pg., met lit. opg.

© JannieTr, oktober 2014.

Ik las dit boek als 20/20 voor Ik-lees-Nederlands 2014. 

Peter Zantingh - De eerste maandag van de maand

Oktober 2014 - waardering 7,5

Inleiding

Nooit zal ik meer op De eerste maandag van de maand het geloei van de sirenes kunnen horen, zonder te denken aan het tweede boek van Peter Zantingh (1983) (KLIK HIER).  Het begint ermee en het eindigt ermee. En het verhaal ertussen in? Dat gaat juist over wat niet gehoord wordt, omdat het angstvallig verzwegen wordt of omdat het zo moeilijk is om erover te praten.

Het boek verscheen in september 2014. En was, heel toepasselijk, gratis te downloaden op de eerste maandag van die maand tot 12.00 uur!  En omdat het onderwerp me aansprak, heb ik dat dus maar meteen gedaan. In oktober 2011 verscheen zijn debuutroman:  Een uur en achttien minuten. Dat boek werd genomineerd voor zowel de publieks- als de juryprijs van de Dioraphte Jongerenliteratuurprijs 2012. Ook daarin speelt de zwijgcultuur een belangrijke rol.

Samenvatting

De dertigjarige Boris heeft al enkele jaren een relatie met Sara. Hij is redelijk gelukkig en weet zijn dwangstoornis aardig onder controle te houden. Hij heeft haar er nooit iets over verteld. Maar als er uiteindelijk teveel is wat ze niet begrijpen kan, verbreekt ze op een maandagmorgen de relatie. Boris weet zich geen raad en belt aan bij zijn alleenstaande vader, die een paar straten verder woont. Deze neemt hem weer in huis, omdat hij hem graag wil helpen. Maar dat zal moeilijk worden, want ook hij heeft zijn eigen problemen voor zijn zoon verzwegen. Ter afleiding boekt hij een reisje naar Praag voor hen beiden, maar wat een gezellige trip had moeten worden verandert in een uiterst gespannen en ongemakkelijke toestand, die bij thuiskomst ernstige consequenties zal blijken te hebben.

Leeservaring

Als er iets duidelijk wordt in dit boek, dan is het wel hoe krampachtig het leven wordt van iemand die lijdt aan een dwangstoornis, hoe radeloos de persoon in kwestie er zelf van kan worden. En hoe moeilijk het is voor de omgeving om er mee om te gaan. Maar er is hoop, als we het verhaal mogen geloven.

We hebben allemaal wel eens iets dat er een heel klein beetje op lijkt, zoals een kaarsje branden voor het welzijn van je kinderen als je een kerk bezoekt, zonder gelovig te zijn. Maar wat Boris heeft is veel heftiger: als hij bepaalde dingen niet doet, dan zullen er rampen volgen. Almaar alles tellen, want het moet vooral even zijn, oneven betekent onheil! Tien keer controleren of de deur op slot zit.

Boris had zijn leven zo ingericht, dat hij zijn zwaarste momenten voor Sara verborgen kon houden. Een daarvan is het luchtalarm op de eerste maandag van de maand. En juist op die dag zet ze hem eruit. Eenmaal binnen bij zijn vader weet hij hem met een smoes naar de winkels te sturen, zodat hij in alle rust zijn rituelen kan uitvoeren, om het onheil rond de loeiende sirenes te bezweren. Maar zijn vader weet heus wel wat er speelt bij Boris, al hebben ze daar nog nooit over gesproken.

De hoofdstukken hebben afwisselend het perspectief van Boris en van Nico, zijn vader. Beurtelings nemen we kennis van hun gedachten en gevoelens. Die uiten ze niet of nauwelijks. Daardoor hebben wij een voorsprong op de hoofdpersonen: de lezer weet wel wat er speelt en wat ze voor elkaar verzwijgen. Of wat er eerder voorgevallen is in hun leven, als ze nadenken over hun verleden. En dat ze om elkaar geven, want ook dat wordt nergens uitgesproken.

Ondanks de breuk met Sara begint de roman vrij rustig. Juist de exacte beschrijving van hun weloverwogen handelen, dat redelijk beheerst lijkt aan de buitenkant, verraadt dat er onderhuids veel  meer speelt. Nico weet wat zijn zoon mankeert, hij herkent het. Hij had gehoopt dat hij deze stoornis niet doorgegeven had aan zijn kind. Maar terwijl hij er medicijnen voor heeft, moet Boris er nog zijn weg in vinden. Eenmaal in Praag escaleert de toestand: zonder zijn medicijnen raakt Nico in paniek en Boris begrijpt wat er gebeurt. Ze doen een poging  erover te praten en Boris probeert (eenmaal thuis) stiekem de medicijnen van Nico uit. Ze lijken te helpen, maar lokken een heftige reactie uit, waarbij hij zichzelf verwondt en in het ziekenhuis belandt.

De moeder van Boris, Linda, is in het kraambed gestorven. Nico heeft het er nog altijd moeilijk mee, maar hij had dan ook een grote steun aan Linda, die wel wist van zijn stoornis. Hij vertelt Boris erover en hoopt dat zijn zoon alsnog aan Sara zal vertellen wat er aan de hand is. Sara, psychische hulp en de juiste medicijnen zouden zijn redding moeten zijn. Maar er is nog een lange weg te gaan. En dan volgt het verrassende slot.

Is het een spannend boek? Ja en nee. Aanvankelijk word je in het verhaal geconfronteerd met wat een dwangneurose betekent en met een mens doet. Dat geeft een zekere spanning, omdat onduidelijk is hoe zich dat zal ontwikkelen. Langzamerhand wordt de geschiedenis van Boris en vooral Nico duidelijk en ontstaat er een vermoeden over wat er met Nico aan de hand is. In Praag wordt het echt spannend en krijgen we op het vlak van Nico's ziekte duidelijkheid. Eenmaal thuis volgen de ontregelende omstandigheden elkaar snel op en komt de spanning terug in de verwikkelingen rond Boris ziekenhuisopname. Als alles in rustiger vaarwater lijkt te komen, volgt het verrassende slot. Het verhaal houdt je aandacht vast, zonder wurgend spannend te zijn. Maar wel spannend genoeg om prettig leesbaar te blijven.

Sara en Linda (net als vriend Luuk) blijven vage persoonlijkheden. Boris en Nico lijken we beter te leren kennen, door het ik-perspectief. Maar zelfs in hun gedachten gaat het toch vaker over hun stoornis of hun verhouding tot anderen, dan over hun zelf. Zwijgzame figuren zijn en blijven het. Maar misschien word je vanzelf zo, als je je gedachten en je handelingen constant onder controle moet zien te houden.

  

"Als je bent zoals ik, is vrijwel elk wakker moment een moment van stress. Er is altijd de gedachte dat je niet aan iets mag denken, waardoor je vanzelfsprekend alleen maar daaraan kunt denken. Er is altijd een olifant in de kamer. En iedereen om je heen doet of ze hem niet zien, omdat ze hem niet zien, en dat is dan weer omdat ze niet gek zijn, zoals jij." 

Het lijkt mij een heel geschikt leesclubboek. Het past prima in het thema vader-zoon. Maar omdat een psychische stoornis hier een hoofdrol speelt, zou het ook heel goed in dat thema passen. Wat het betekent om te lijden aan een dwangneurose en wat daarvan de consequenties zijn, wordt schrijnend duidelijk gemaakt. Tenslotte is er ook een belangrijke rol weggelegd voor het thema non-communicatie/zwijgzaamheid.

Peter Zantingh - De eerste maandag van de maand. Amsterdam, Arbeiderspers, 2014. Paperback, 224 pg., ISBN: 9789029589512.

©JannieTr, oktober 2014.

Ik las dit boek als 19/20 voor Ik-lees-Nederlands 2014.

Ilse Akkermans - Bestemming Soerabaja: een verzwegen verleden in Nederlands-Indië

September 2014 - waardering: 7

Inleiding

Onlangs ontving ik van Cossee twee non-fictie boeken die veel met elkaar gemeen hebben.  Ilse Akkermans, een dochter van een oorlogsvrijwilliger die in Nederlands-Indië vocht en Eefje Rammeloo, een kleindochter van een grootmoeder die in de oorlog naar haar liefste in Duitsland vertrok, zijn in hun respectievelijke familiegeschiedenissen gedoken om er een verhaal uit te halen, dat bijzonder genoeg is om beschreven èn gelezen te worden. (Voor het boek van Eefje Rammeloo - Titia, een onbezonnen reis naar het land van de vijand, KLIK HIER). 

Ilse Akkermans (1972) studeerde communicatiewetenschap, werkte als verslaggever voor het Financiële Dagblad, De Telegraaf en Persbureau ANP en is juridisch redacteur.

‘Een hele generatie jonge militairen zweeg een leven lang over wat zij in Nederlands-Indië had meegemaakt. Velen namen hun verhalen mee in het graf. Met dit boek wil ik het taboe doorbreken van een verzwegen geschiedenis.’ – Ilse Akkermans 

Samenvatting 

In 1944, direct na de bevrijding van het zuiden van Nederland, meldt de zeventienjarige Harry Akkermans zich als oorlogsvrijwilliger om de rest van Nederland te helpen bevrijden.
Zijn huis is verwoest, zijn favoriete oom is na een razzia spoorloos verdwenen en hij kan al maanden geen contact krijgen met zijn beste vrienden. Zodra het zuiden van Nederland is bevrijd, meldt de jonge Harry, de oudste zoon in een Brabants middenstandersgezin, zich bij de marine om te helpen de noordelijke Nederlanden te bevrijden. Terwijl zijn familie met niets opnieuw begint, komt hij terecht in een eerste groep Nederlandse militairen die in de Verenigde Staten wordt opgeleid tot mariniers. Na de oorlog verwacht hij naar huis te kunnen, maar hij belandt op een schip naar Nederlands-Indië.
In plaats van Indië van Japan te bevrijden, moet hij zich staande houden tegenover Indonesiërs die van hem verlost willen worden. Van bevrijder naar tegenstander: een rolwisseling waarop hij niet heeft gerekend. Vanaf het moment dat onder zijn kameraden de eerste doden vallen, groeit het gevoel dat hij en de andere jongens worden geofferd voor een verkeerde zaak. Hoewel zijn brieven naar huis in Oudemolen gecensureerd worden, blijft hij zijn vader, moeder, broers en zusjes schrijven; de brieven die hij van hen ontvangt, vol bemoedigende woorden en uitgesproken twijfel, houden hem op de been. In Bestemming Soerabaja wordt de lezer ooggetuige van de Nederlandse gevechtshandelingen in Indië en deelgenoot van de deceptie van de jonge militairen.

De oude reiskoffer van haar vader bleek honderden brieven uit Nederlands-Indië te bevatten. Toen Ilse Akkermans die las en haar vader erover sprak, wist ze het zeker: ze moest zijn verhaal opschrijven. Een onthutsend verslag over de roerige Bersiap-periode, gezien door de ogen van een Nederlands marinier. (Website Cossee). 

Leeservaring 

Het is goed te merken dat Ilse Akkermans een journalistieke achtergrond heeft. Nauwgezet en in heldere taal geeft ze het verloop van de gebeurtenissen weer. Ze geeft waar nodig uitleg over de politieke achtergronden. Achterin het boek legt ze verantwoording af over het gedegen onderzoek dat ze gedaan heeft naar aanleiding van wat haar vader haar verteld heeft en tenslotte is er nog een overzicht van de gebruikte bronnen.

Een echt non-fictieboek dus, zou je zeggen. Ik denk dat je het zeker zo moet noemen, maar omdat het boek gelardeerd is met de brieven van en aan Harry (haar vader) en met zeer persoonlijke anekdotes en verhalen waar emoties een grote rol  in spelen, is het niet helemaal het objectieve verhaal geworden dat je zou verwachten. In het nawoord vertelt ze dat haar vader haar gevraagd heeft vooral te laten zien hoe groot het wederzijdse medeleven  en de liefde tussen hem en de achterblijvende familie was. Ze vond het daarbij moeilijk een keuze te maken uit de vele mooie brieven die er waren. En ze beseft dat zijn verhalen en dagboek, die ze als uitgangspunt heeft genomen,  zeer persoonlijke getuigenissen zijn van zijn ervaring gedurende deze periode in Nederlands-Indië en dat die diensttijd door anderen weer anders  beleefd zal zijn.

Toch is ze er m.i. in geslaagd een algemeen beeld te schetsen van wat de oorlogsvrijwilligers doormaakten:  zowel wat betreft hun opleiding en onzekerheid over het einde van hun taak, als de daadwerkelijke gevechtshandelingen, incl. het groeiende innerlijke verzet tegen deze taak waarvoor ze niet gekozen hadden en die hun steeds meer tegen de borst stuitte, bij de meesten althans.
Dit verhaal moest inderdaad eindelijk eens verteld worden, vòòr de laatste getuigen voor altijd zwijgen. Het is moedig van zowel  Ilse, als van haar vader Harry Akkermans om deze zware taak op hun schouders te nemen.

Door de objectieve en goed gedocumenteerde weergave van de gebeurtenissen af te wisselen met de persoonlijke brieven en citaten uit de dagboeken voorkomt Ilse Akkermans dat het een te statisch verhaal wordt. Ook al weet de lezer vooraf dat Harry de oorlog in Nederlands-Indië overleefd heeft, blijft er daardoor een zekere spanning bestaan. Duidelijk is dat de wanhoop aan beide zijden toeneemt en dat men die voor de ander tracht te verbergen. De brieven van zijn vader zijn het mooist. Zijn moeder is duidelijk niet zo gewend aan brieven schrijven, maar ze brengt desondanks wel over hoezeer ze haar oudste zoon mist. Triest is ook het wegraken van postpakketjes, brieven en de censuur die echte communicatie belemmert.

Over blijft tenslotte de vraag: zijn Harry en zijn makkers erin geluisd, konden zij weten wat er in de kleine lettertjes van hun contract stond? Daar stond dat hun contract tijdens de looptijd veranderd mocht worden. En dat gebeurde ook, zonder dat de vrijwilligers het in de gaten hadden, waardoor ze ook na afloop van de oorlog tegen Japan in dienst gehouden konden worden voor een heel andere oorlog....

Harry heeft het overleefd, mede dankzij een degelijke opleiding , moed en inzicht en een grote dosis geluk. Veel van zijn makkers niet.  Het is goed dat dit verhaal verteld is. Daar mogen we Ilse en Harry Akkermans dankbaar voor zijn. Misschien is het boek tevens een startpunt voor zowel andere zwijgzame oorlogsvrijwilligers, als de dienstplichtigen van toen, om eindelijk eens met hun naasten te praten, voor het niet meer kan....

Ilse Akkermans - Bestemming Soerabaja, een verzwegen verleden in Nederlands-Indië. Amsterdam, Cossee, 2014. Paperback, 271 pg., foto's, lit. opg.. ISBN: 978-905936-479-0.

©JannieTr, oktober 2014.

Ik las dit boek als 18/20 voor Ik-lees-Nederlands 2014.