Eefje Rammeloo - Titia: een onbezonnen reis naar het land van de vijand

Oktober 2014 - waardering 7,5

Inleiding

Ook Titia is in feite een non-fictieboek. Net als bij Bestemming Soerabaja (KLIK HIER) is de auteur van dit boek een familielid van de hoofdpersoon en heeft ze via verhalen, brieven en andere documenten een verhaal gereconstrueerd dat bijzonder en persoonlijk genoeg is om te boeien, maar dat tegelijkertijd een andere kijk geeft op de historische gebeurtenissen die we zo goed denken te kennen.

Eefje Rammeloo (1979) was redacteur op de buitenlandredactie van de NOS en werkt sinds 2011 als freelance journalist. Sinds 2014 is ze China-correspondent voor diverse Europese media. Ze is de kleindochter van de hoofdpersonen Titia en Helmuth . Naast de persoonlijke documenten heeft ze voor het boek archieven bezocht en veel andere literatuur geraadpleegd. Een overzicht daarvan staat achter in het boek.

Samenvatting

Aan de hand van interviews, reizen door Duitsland, Frankrijk en Nederland en een geërfde kist vol brieven, documenten en foto’s reconstrueerde Eefje Rammeloo het tumultueuze leven van haar grootouders. Wat drijft een jonge vrouw ertoe om in 1942 naar Duitsland te verhuizen? Haar familie was geschokt en wist niet precies wat Titia Molenaar in Duitsland ging doen. ‘Het is nog steeds moeilijk’, schrijft Eefje Rammeloo, ‘met hen over hun moeder te praten. Iedereen vreest nog altijd het ergste: een verborgen sympathie voor de vijand.’
De werkelijkheid lag anders. Waar Rammeloo dacht een spannend familieverhaal te vinden, ontdekte zij een generatie-overstijgend trauma. Er is uitgebreide correspondentie bewaard gebleven tussen Titia en haar man, Wehrmachtsoldat Helmut Vasterman. Er zijn brieven uit Duitsland aan haar familie, waarin ze verslag doet van haar zwangerschap, haar angsten en haar droom over een gezamenlijke toekomst. Maar hoe kreeg ze het voor elkaar om, vanuit Duitsland, zo weinig te laten merken van de oorlog zelf?
Titia had zeker geen warme gevoelens voor de nazi’s. Was ze dan naïef? Stukje bij beetje ontstaat het beeld van een eigenwijze, intelligente en vastberaden vrouw die de kleine katholieke wereld aan de Amsterdamse Nieuwendammerdijk ontvlucht op zoek naar vrijheid. Helmut is haar ontsnappingsmogelijkheid en wordt na een tijdje ook haar grote liefde; ook hij is geen nazi. En toch zien wij met verbazing hoe de jonge familie na de bevrijding tussen wal en schip raakt, in Limburg terecht komt en juist hun kinderen slachtoffer worden van vooroordelen. Ook dit is een Nederlands verhaal. (tekst: Cossee).

Leeservaring

In april 2008 schreef ik over Het Pauperparadijs van Suzanne Janssen (KLIK HIER) : "Weer een vrouw die een familiegeschiedenis schrijft en daarmee een stukje vaderlandse geschiedenis tot leven doet komen via de feiten en verhalen over haar voorouders. Het lijkt erop dat dit genre, ook wel literaire non-fictie genoemd, steeds meer succes krijgt."

Dat is dus meer dan 6 jaar geleden en het bleek achteraf nog maar een begin te zijn. Nadat ik enkele weken geleden Bestemming Soerabaja besprak, is het nu dus de beurt aan Titia en de parallellen zijn duidelijk. Beide auteurs zijn journalist en in hun familiegeschiedenis gedoken om een verhaal te vertellen dat het persoonlijke overstijgt.

Voorouderonderzoek mag zich in een nog steeds toenemende belangstelling verheugen, mede dankzij het feit dat steeds meer archieven digitaal te bezoeken zijn en archiefstukken digitaal beschikbaar zijn of worden gemaakt via initiatieven zoals "Vele handen" (KLIK HIER). Maar waar de gemiddelde Nederlander hooguit een in eigen beheer uitgegeven boekje produceert over de familiegeschiedenis, daar herkennen journalisten uiteraard dat er in de verhalen van hun familieleden zaken aangeroerd worden die voor een breder publiek interessant kunnen zijn.

Bij Ilse Akkermans was dat naast het persoonlijke drama het politieke aspect van de opgedrongen strijd van de oorlogsvrijwilligers (en de dienstplichtigen) tegen de bevolking van Nederlands-Indië. Een verhaal dat herkend zal worden en dat van belang kan zijn voor de vele families die hier mee te maken hebben gehad. Ilse Akkermans heeft de chronologie van de gebeurtenissen als basis van haar verhaal gebruikt en dat zo objectief mogelijk verteld, hier en daar afgewisseld met de brieven van haar vader of het thuisfront of een spannend verhaal van haar vader. Zoals het een journalist betaamt: er is niets bij verzonnen, alles klopt. Pure non-fictie. Maar daardoor raak je als lezer wel wat minder betrokken bij de hoofdpersonen.

Als we het over literaire non-fictie hebben, dan komt Eefje Rammeloo dichter in de buurt. Ze heeft voor zichzelf uit de brieven en de verhalen een zo goed mogelijk beeld gevormd van wat er zich in de beschreven jaren moet hebben afgespeeld en dat heeft ze in haar eigen woorden naverteld, terwijl ze het personaal perspectief grotendeels bij Titia en Helmuth legt. Daardoor lijkt het meer op een roman dan op een nauwkeurig verslag. Je leeft mee met Titia en Helmuth, aanvaardt dat ze geen nazi's waren en zelf geen onaanvaardbare misdaden bedreven. Ze leefden zo goed mogelijk hun leven in een land dat geregeerd werd door een gek met handlangers. En namen beslissingen die van belang waren voor hun eigen leven en dat van hun kinderen en probeerden zich niet met de politiek te bemoeien. Hadden ze andere beslissingen moeten nemen? Wat wisten ze van de vernietigingskampen? Hadden ze zich moeten verzetten?

 Wie zijn wij om daar een oordeel over te hebben. Eefje Rammeloo schrijft daar terecht over:

"Oma heeft geleefd tussen de goeden én de slechten. Maar goed en slecht, zwart en wit, zijn te basale begrippen om haar te begrijpen. Het verhaal van mijn grootouders is een bijzonder verhaal, dat tegelijkertijd staat voor alle duizenden, miljoenen uitzonderlijke op zichzelf staande verhalen over de tweede wereldoorlog. Wanneer je inzoomt op de ambities, dromen en verlangens, is er geen goed, fout of grijs meer. Dan zijn er hooguit een heleboel beslissingen die juist leken op het moment dat ze genomen werden."

Kort na de oorlog waren alle Duitsers "fout" in de ogen van de rest van de wereld. Maar waren alle niet-Duitsers daarmee "goed"? Wat er met Helmuth in Frankrijk gebeurde, is ook niet juist geweest. Hoe de kinderen van Helmuth en Titia moesten lijden onder  vooroordelen bij terugkomst in Nederland was ronduit triest. 

Ook dit is een verhaal dat verteld moest worden, net als dat van Ilse Akkermans. En ook voor dit verhaal geldt: het kon niet eerder verteld worden. Niet perse vanwege de trauma's van betrokkenen die dat nog niet konden, al zullen ze er zeker  moeite mee gehad hebben hun belevenissen te verwerken. Maar het schrijnende was, dat men in Nederland hun verhaal niet wilde horen. Pas de laatste jaren is daar ruimte voor, zodat er nu hier en daar zelfs gezamenlijke herdenkingen plaats kunnen vinden. Oorlog maakt nu eenmaal slachtoffers, aan beide zijden en ook Duitse burgers hebben geleden en geliefden verloren. Dankzij Titia weten we daar nu meer van.

Eefje Rammeloo - Titia, een onbezonnen reis naar het land van de vijand.

 Amsterdam, Cossee, 2014. Paperback, 269 pg., met lit. opg.

© JannieTr, oktober 2014.

Ik las dit boek als 20/20 voor Ik-lees-Nederlands 2014.