Barbara van der Kruk - Het wit tussen de regels, een Indische familiegeschiedenis

Nederlandstalige debuten lees ik graag, omdat ik hoop op een verrassing. En doordat ik me vooraf oriënteer waar het verhaal over gaat en wat de achtergrond van de auteur is, word ik zelden teleurgesteld. Dat geldt zeker ook voor Het wit tussen de regels, om uiteenlopende redenen. Niet alleen het verhaal boeit, ook de erin verwerkte koloniale geschiedenis komt goed uit de verf. En dan vooral de tot nog toe onderbelichte kanten, beschreven vanuit het perspectief van Indische mensen zelf. Zwijgen over pijnlijke zaken lijkt in hun aard te zitten. Is het de pijn die steeds opnieuw gevoeld wordt als er over gesproken wordt? Zoals dat ook geldt voor Joodse mensen die de Tweede Wereldoorlog overleefden? Even moest ik denken aan Van oude mensen de dingen die voorbij gaan en De stille kracht van Louis Couperus. Maar Barbara van der Kruk is erin geslaagd op een andere, geloofwaardige manier de generaties vóór haar een stem te geven.

 

Een Indische familieroman

 

Vooropgesteld: dit is een roman. Maar wel eentje die stoelt op onderzoek, zowel in de persoonlijke geschiedenis van de auteur als in archieven en wetenschappelijke artikelen. Dat samen brengen in een spannende roman is een prestatie op zich. Met de verdienste dat de lezer spelenderwijs bijleert. Omdat het een roman moest worden, heeft Van der Kruk de namen van de hoofdpersonen veranderd en voert ze zichzelf op als dochter Emma. Dat geeft haar de vrijheid feiten en fictie naar believen te mengen.  

 

Omdat Emma's moeder nooit veel heeft willen vertellen over haar familiegeschiedenis en het duidelijk is dat haar geestelijke vermogens achteruit gaan, besluit ze een uiterste poging te doen haar moeder aan het praten te krijgen. Ze doet dat door het voorlezen van de stukken die ze schrijft voor een roman, zoals ze haar moeder vertelt. Ze wil haar mening: klopt dit ongeveer? Soms helpt dat om een reactie te krijgen.

De stamboom

 

Het is een dik boek geworden over vijf generaties. Gelukkig staat er voorin het boek een stamreeks vanaf de betovergrootmoeder tot Emma zelf. Inclusief de partners en kinderen. Een pluspunt: hierbij wordt de stamreeks langs de vrouwelijke lijn gevolgd! Ook staan er twee kaartjes in van Sumatra en West-Java, waar de belangrijkste gebeurtenissen zich afspelen. Achterin staat nog een lijst met Indische woorden, maar doorgaans is ook uit de tekst wel op te maken wat er bedoeld wordt.

Het boek bestaat uit vier delen, die elk een opeenvolgende periode beslaan, beginnend in 1845 en eindigend in 1950. Binnen de delen hebben de hoofdstukken als titel de naam van de persoon uit wiens perspectief we de gebeurtenissen bekijken. Onder de titel Emma komt het contact met haar moeder over de inhoud aan de orde.

Tijdlijn

De herkomst van de familieleden komt in de desbetreffende periode aan de orde. Te beginnen met de inlandse, slaafgemaakte betovergrootmoeder Si Tounais en haar latere man: de Chinese Li Heng Zhou. Hun halfbloed dochter Tianhou trouwt met een Hollander, waardoor het bloed van hun dochter Anne Mey opnieuw vermengd wordt. Zij trouwt op haar beurt weer met Christiaan Coopman, een zoon van een Hollander en een inlandse vrouw. Daaruit wordt tenslotte Marlous, de moeder van Emma, geboren.

 

Al deze vermengingen brengen specifieke problemen met zich mee, die in de roman allemaal een plek krijgen. Chinese tradities eisen hun tol, schrijnende toestanden ontstaan voor inlandse vrouwen, wiens kinderen met een Hollandse man afgenomen worden na zijn vertrek naar Nederland. De afschuwelijke oorlog in Atjeh kent aan beide zijden slachtoffers. Tot de Tweede Wereldoorlog is het leven beter als je je op je Nederlandse bloed kunt beroepen. Maar tijdens de Japanse bezetting kun je beter je Indische bloed benadrukken. Als de oorlog voorbij is en de strijd voor een onafhankelijk Indonesië losbarst, ben je echter als halfbloed je leven niet meer zeker en ziet er uiteindelijk niets anders op dan te vluchten naar Nederland, waar je ook al geen warme ontvangst wacht.

 

Het wit tussen de regels

Het laatste hoofdstuk, met de titel Het wit tussen de regels, is een ontroerende afsluiting van de hele geschiedenis. Het werpt licht op de verdringing van de angst en het verdriet van moeder Malou, maar ook op de gevolgen die het zwijgen gehad heeft voor dochter Emma. Het is duidelijk dat het verhaal dat nu indirect door haar dochter verteld is, iets voor Malou gedaan heeft. Al vermoedt Emma dat haar moeder al die weggestopte, nare verhalen toch steeds nog onverwacht tegenkomt in haar dromen.

"Het enige wat ik voor haar had kunnen doen was een klein verhaal in een grotere geschiedenis plaatsen. Ik had haar en mezelf een verleden gegeven waarin verhalen, overgedragen gebeurtenissen, feiten en fantasieën met elkaar waren verbonden. Een nieuw vroeger dat dichtbij de werkelijkheid kwam. Voor haar was het genoeg dat ze met een handvol verhalen over het leven en de sfeer in de tempodoeloejaren kon mijmeren. Zich geuren en kleuren kon herinneren. Het leven onder de tropische zon en de natuur weer voor zich kon zien. Uiteindelijk werd het mijn eigen drang te willen weten hoe dat onbesproken verleden in elkaar zat en het zwijgen daarover te doorbreken. De koloniale werkelijkheid woorden te geven die in haar leven mede door de oorlog en de dekolonisatie werden gesmoord. Om die oude verzonken wereld te kunnen begrijpen had ik een honderdjarige familiegeschiedenis nodig. Ik schreef een verhaal om haar hoofd te vullen en vond een geschiedenis waar ik niet van geweten had. Daarmee kreeg het wit tussen de regels de woorden om uit te drukken hoe we die oude wereld konden begrijpen. Ze gingen over onszelf en brachten de betekenissen die ik vroeger had gemist."

 

Tenslotte

Barbara van der Kruk heeft een indrukwekkend debuut geschreven. Voor wie via een spannend boek zijn kennis over de koloniale geschiedenis van Nederland in Indië wil bijspijkeren is het een aanrader. Maar zelfs als je alles al denkt te weten, bieden de perspectieven van de hoofdrolspelers uit dit verhaal toch weer nieuwe inzichten. Kortom: Geslaagd!

Barbara van der Kruk - Het wit tussen de regels: een Indische Familieroman. Amsterdam, Prometheus, 2022. Geb., 382 pg., met krtn., stamboom en woordenlijst. ISBN:9789044650839.

© Jannie Trouwborst, oktober 2022.

Eva Meijer - Verwar het niet met afwezigheid

Soms lijkt het alsof diegenen die het luidruchtigst van zich laten horen het voor het zeggen hebben in de politiek. Of in elk geval de meeste invloed hebben en het meest voor elkaar krijgen. In dit essay, met de ondertitel Over politieke stiltes, onderzoekt schrijfster en filosoof Eva Meijer op een heel toegankelijke manier of dat zo is en wat er zou moeten veranderen om iedereen een stem te geven.

Taal

 

Taal lijkt een noodzakelijk instrument in het publieke en politieke domein. Maar de manier waarop deze gebruikt wordt, kan ook een belemmering blijken te zijn voor een gelijkwaardige deelname aan onze democratie. Daarnaast is wie er kan meebeslissen over belangrijke zaken in de loop van de geschiedenis nogal eens veranderd. Veelal was dat het gevolg van machtsverhoudingen. Denk aan slaven, vrouwen en dieren waarover beslist wordt zonder hun inbreng. Maar naast onderdrukking kunnen politieke stiltes ook een vorm van verzet zijn, groepen die niet mee willen praten om zich te voegen naar een onrechtvaardig script.

 

 

Vier families van politieke stiltes

In vier hoofdstukken licht Eva Meijer toe welke politieke stiltes ze onderzocht en wat haar bevindingen zijn. Allereerst de negatieve: de uitsluiting waarmee hele groepen buitenspel gezet kunnen worden. Ten tweede de manier van spreken, het formele en instrumentele taalgebruik dat het onmogelijk maakt om bijvoorbeeld bepaalde perspectieven zichtbaar te maken. Dan is er de stilte als verzet, soms het enige wapen dat iemand heeft. Tenslotte stiltes die samenhangen met verandering: luisteren en zwijgen kan helpen om bestaande politieke praktijken en instituties te verbeteren.

Om te concluderen:

 

"Politiek gezien is het belangrijk dat we het meer over stilte hebben en verder onderzoeken hoe stiltes vastzitten aan de taal. Omdat de manier waarop politieke taal nu is afgebakend zo karig is, vanuit het oogpunt van rechtvaardigheid, en om te begrijpen wat politiek is en kan zijn. We moeten dus meer en beter stil zijn. Maar dat houdt ook in dat we ons meer moeten uitspreken. Over de stiltes die verdoezelen of geweld inhouden, over luisteren, over taal die zoveel meer kan zijn dan alleen een uitwisseling van boodschappen. Want beter met elkaar spreken kan alles veranderen."

 

Verhelderend verhaal

 

Een essay van een filosoof kan voor sommigen klinken als een ingewikkeld boekje. Maar Eva Meijer is een goede schrijver en dat laat ze in dit doordachte betoog ook zien. Het leest prettig, de voorbeelden slaan aan en voor wie nog meer of nadere duiding wil is er een uitgebreide Notenlijst. Dat er iets moet veranderen in de politieke praktijk wordt steeds duidelijker. Dit essay is een geslaagde poging daaraan iets bij te dragen.

Eva Meijer - Verwar het niet met afwezigheid: over politieke stiltes. Amsterdam, Cossee, 2022. Pb., 123 pg., isbn:978-94-6452-026-2

 

© Jannie Trouwborst, september 2022.

Otto de Kat - Het uur van de olifant

In Het uur van de olifant gaat Otto de Kat terug naar een beschamende periode in onze vaderlandse geschiedenis: de oorlog in Atjeh (1873-1914). Hij doet dat via twee Nederlandse KNIL officieren die er hebben gevochten, gewond zijn geraakt en elkaar in het hospitaal ontmoet hebben. Ze werden vrienden en verlieten beiden gedesillusioneerd het leger. Maxim van Oldenborgh is teruggekeerd naar Nederland en is nu burgemeester van Texel. Zijn vriend W.A. van Oorschot (voor vrienden W.A.) heeft in Indië een baan gevonden bij de Spoorwegen. Hij komt met verlof naar Nederland en besluit zijn vriend op Texel een paar dagen te bezoeken. Het weerzien brengt pijnlijke herinneringen naar boven en zorgt voor extra onrust, vooral bij Maxim. Wat is er gebeurd, dat nog steeds veel losmaakt? Bij W.A. vooral in de vorm van woede en bij Maxim in onbegrepen nachtmerries en depressies? 

 

Voor Koningin en Vaderland

Kort na elkaar zijn W.A. en Maxim afgestudeerd aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. Als officier tekenen ze voor het KNIL om te zorgen voor "rust en stabiliteit" in Nederlands-Indië, zonder te weten wat hen te wachten staat. Ze komen er al snel achter dat de goede manieren die ze, naast de krijgskunde, op de KMA leerden, absurd blijken bij wat er in de praktijk plaatsvindt. En dat hen niet het echte verhaal verteld is over wat er loos is in Atjeh.

De bevolking van Atjeh verzet zich hevig tegen de inmenging van de Hollanders in hun maatschappelijke orde en manier van leven. Via guerrillatactieken en met beperkte middelen brengen ze de Hollanders tot wanhoop. Het lukt niet om alles onder controle te krijgen. Zelfs niet als er inlandse soldaten aan het KNIL leger worden toegevoegd. Van Nederlandse zijde worden er op grote schaal oorlogsmisdaden gepleegd. Aangestuurd door de hogere officieren, die vervolgens, als die misstanden uit dreigen te komen, door hen toegeschreven worden aan individuele acties van minderen. 

 

Een klokkenluider en PTSS

  

Als Maxim na zware verwondingen bijkomt in het militair hospitaal, ontmoet hij W.A. Maxim kan zich vrijwel niets herinneren van wat er gebeurd is, al weet hij nog vaag dat er dingen plaatsvonden die niet klopten. Maar als hij luistert naar de vreselijke verhalen van W.A. weet hij een ding zeker: dit kan Koningin Wilhelmina niet gewild hebben, er wordt veel voor haar verzwegen.

Na ontslag uit het ziekenhuis proberen beiden een nieuw leven op te bouwen. Maar het gebeurde heeft zijn sporen achter gelaten. W.A. gaat onder het pseudoniem Wekker stukken schrijven voor de krant waarin hij vertelt wat er werkelijk in Indië gebeurt. Hij wordt benadert door Tweede Kamerleden die de kwestie aan de orde stellen. Uiteraard is dat de regering zeer onwelgevallig. Het is dus zaak dat hij anoniem kan blijven. 

Zijn vriend Maxim weet ervan en bewondert zijn moed en volhardendheid. Hij is blij hem te zien op Texel en de beide vrienden maken lange tochten te paard over het strand en praten over de fijne dingen van Indië. Het land blijkt beiden betoverd te hebben. Er is een vreemd soort heimwee, met een dubbel gevoel.

Door de herinneringen die ze ophalen wordt Maxim steeds onrustiger, de nachtmerries nemen toe. Nu hebben we er een woord voor, maar destijds was niet duidelijk dat hij aan PTSS leed. Voor hij weer vertrekt naar Indië raadt W.A. zijn vriend aan een dokter op te zoeken.

Geen oorlogsboek

Ik houd zelf niet van oorlogsboeken, de werkelijkheid is al erg genoeg. Maar dit is geen oorlogsboek, ook al heeft het de Atjeh oorlog als basis. Zoals in een detectiveroman toegewerkt wordt naar de oplossing van een moord, zo wordt in dit boek de ontbrekende herinnering van Maxim gebruikt als spanningsboog. In de verhalen van W.A., alias Wekker, wordt vooral gefocust op de misleiding en doofpotacties door de overheid en het wakkerschudden van de maatschappij. Er is beslist een parallel te trekken met wat Rusland nu doet in eigen land met de "bevrijding" van de Oekraïne. Nederland beweerde destijds ook de Atjehers te willen bevrijden van de onderdrukkende sultans, maar had intussen andere, waaronder economische, motieven.

Een verzetsheldin

 

De heimwee naar Indië en de liefde voor het land die de beide mannen blijven koesteren, geeft het verhaal iets melancholisch. De onbegrepen PTSS van Maxim en de woede van Wekker brengt een psychologische component met zich mee.

Voor wie zich afvraagt of deze mannen echt bestaan hebben: Wekker is een historische persoon, die met zijn geschriften veel invloed heeft gehad op het Atjehbeleid. Het personage W.A. is daarop gebaseerd en gefictionaliseerd. Maxim is een fictief personage, gebaseerd op een particulier archief.

En dan is er nog het verhaal over Tjoet Nja Dinh, rebellenleidster tegen wil en dank, of beter verzetsstrijdster. Ze werd gevreesd door het hele KNIL leger. Eerst samen met haar man, maar na zijn dood alleen, weet ze op uiterst effectieve wijze KNIL soldaten uit te schakelen. In Indonesië wordt ze geëerd met een museum en een standbeeld.

Tenslotte

De Atjehoorlog raakt in de vergetelheid. Meestal gaat het over de politionele acties als er over het voormalige Nederlands-Indië wordt geschreven. Maar er zijn parallellen. Maxim en W.A. werden onder valse voorwendselen naar Indië gelokt. Dat overkwam ook de Nederlandse jongens die zich tegen het einde van de Tweede W.O. in Nederland meldden om te helpen de rest van Nederland te bevrijden. Omdat hun contract nog niet afgelopen was toen de oorlog hier voorbij was, werden ze naar Indië gestuurd. Ze liepen tegen precies dezelfde zaken aan als Maxim en W.A. Dat ware verhaal staat opgetekend in: Ilse Akkermans - Bestemming Soerabaja.

 

Otto de Kat schreef een spannend boek over een beschamende periode in onze geschiedenis, met psychologische diepgang en universele verwijzingen naar wat oorlog teweeg brengt. En speciale aandacht voor een dappere inlandse vrouw die in haar eigen land een verdiend standbeeld kreeg.

Otto de Kat - Het uur van de olifant. Amsterdam, Van Oorschot, 2022. Geb., 221 pg., ISBN:9789028213043

 

© Jannie Trouwborst, augustus 2022.

Corrine Heyrman - Het begin en zijn oneindigheid

Bij het kiezen van een boek, laat ik mij leiden door mijn nieuwsgierigheid naar van alles waar ik niet genoeg vanaf weet. Daarbij hebben psychologische romans mijn voorkeur: wat overkomt mensen en hoe lossen ze dat op? Hoe staan andere mensen in het leven, wat maken ze ervan? Hoe werken relaties of juist niet? Maar ook: hoe ontstaan psychische problemen? Dat is waarom ik nieuwsgierig was naar dit boek. Corinne Heyrman is radio- en podcastmaker, maakte theatervoorstellingen en debuteert nu met de roman Het begin en zijn oneindigheid. Ik heb weer een hoop opgestoken.

Grootvader en kleindochter

Het boek gaat over een jonge vrouw en haar grootvader, die op het einde van zijn leven depressief wordt. Zijn kleindochter wil begrijpen wat er aan de hand is en zoekt hem regelmatig op in het psychiatrisch ziekenhuis waar hij verblijft. Dat gebouw roept pijnlijke herinneringen bij haar op. Als zeventienjarige werd ze in hetzelfde ziekenhuis opgenomen toen ze kampte met een eetstoornis.

Heyrman maakt er geen geheim van dat het boek een mengeling is van fictie en non-fictie: ze is een ervaringsdeskundige, aangezien ze zelf opgenomen geweest is in een kliniek voor anorexiapatiënten. Daarnaast heeft ze gebruik gemaakt van de verhalen van andere ex-anorexiapatiënten en deskundigen die ze geïnterviewd heeft. De grootvader is gebaseerd op de verhalen in haar familie over een grootvader die ze nooit gekend heeft, maar die op het eind van zijn leven met depressies in een psychiatrische kliniek belandde.

In deze roman probeert de kleindochter te achterhalen waardoor haar grootvader zo onverwacht psychische problemen kreeg. En omdat de bezoeken aan hem herinneringen oproepen aan haar eigen verblijf daar, wisselen hun hoofdstukken elkaar af. Wat er precies met de grootvader aan de hand is, hoe het gekomen is en hoe het verder moet, speelt in zijn hoofdstukken. In die van de kleindochter krijgen we een aangrijpend beeld van wat het betekent om aan anorexia te lijden en hoe moeilijk de strijd is om ervan te "genezen". Tussen aanhalingstekens, want om te achterhalen waar het begon is lastig, maar om te zien waar en of het ooit zal eindigen, is nog veel moeilijker. Vandaar dat er naast de herinneringen ook stukjes uit haar huidige leven ter sprake komen.

Psychische kwetsbaarheid

Duidelijk wordt dat psychische kwetsbaarheid voor de beide generaties een andere oorzaak heeft. En dat er ook op een andere manier door de omgeving op wordt gereageerd. 

“De jongere generatie zit in een soort prestatiemaatschappij waar men de hele tijd iemand moet zijn en goed moet doen. Daardoor worden ze uiteindelijk ziek”, zegt Heyrman daarover. "Waar de grootvadersgeneratie mee worstelt, is dat ze weinig keuze hadden om hun leven zelf in te vullen. Ze wisten al op voorhand in welke zaal ze zouden trouwen, met hun buurmeisje.”

Hoewel er tegenwoordig meer openheid is over psychische problemen, zijn er nog genoeg mensen die er in stilte mee worstelen. In het boek laten de reacties van haar grootmoeder (ontkennen, wegmoffelen), haar moeder (aanvaarden, rekenen op genezing) en de kleindochter zelf (er open over zijn, maar niet geloven in een totale genezing) zien dat er tussen de generaties grote verschillen zijn. De sociale media zouden het taboe deels op kunnen heffen, maar echt kwetsbaar en open over psychische problemen is daar vrijwel niemand.

Zoektocht

In het begin van het boek vraagt de kleindochter zich af: Wanneer begint zo’n psychische stoornis eigenlijk en eindigt die ooit echt? Wat is de exacte oorzaak van een psychische stoornis? Komt het door de samenleving? Is het erfelijk bepaald? Zijn sommige mensen nu eenmaal gevoeliger dan andere mensen? 

“Dat is het moeilijke aan mens zijn en aan de psyche. Het is niet op één ding vast te pinnen. Het is niet het een noch het ander. In de brei daartussen vinden we ons antwoord”, meent Corinne Heyrman.

Dat zijn zaken waar ik al eerder over nadacht. Maar mij grijpt vooral het verhaal van de anorexia-patiënte aan. Nog nooit is het zo goed tot mij doorgedrongen wat het betekent om aan die dodelijke ziekte te lijden en hoe moeilijk het herstel is, als het al zo genoemd mag worden. Het is een moedig en open boek en daarmee heeft ze in dit goed geschreven debuut een belangrijke bijdrage geleverd aan het begrip voor deze moeilijk te begrijpen ziekte.  

Aanbevolen voor beleidsmakers die de oplopende wachttijden voor behandeling door de GGZ-instellingen voor lief nemen.

Corinne Heyrman - Het begin en zijn oneindigheid. Amsterdam, Arbeiderspers, 2022. Pb., 230 pg., isbn:978-295-4077-3.

© Jannie Trouwborst, juli 2022.

Fieke Gosselaar - Als je ze kent

In 2018 verscheen de eerste roman van Fieke Gosselaar: Het land houdt van stilte. Het Groninger landschap speelt daar een belangrijke rol in. Als je ze kent, speelt in een stadswijk, maar voor de trefzekerheid maakt dat geen verschil. Het verhaal dat Fieke Gosselaar wil vertellen over armoede, eenzaamheid en onbegrip sluit er naadloos op aan.

 

Achtergrond

Fieke Gosselaar (Finsterwolde, 1982) is strafrechtjurist bij de Rechtbank Noord-Nederland. In haar beroep komt ze in aanraking met mensen die door hun armoede in schulden raken en dan voor de rechter moeten verschijnen. Hoewel ze het in het boek niet noemt, speelt het verhaal van Als je ze kent zich af in de Groninger Oosterparkwijk. Heel specifiek in de Hortensialaan, de straat waar Fieke Gosselaar tot drie jaar geleden woonde en waar ze van is gaan houden.

 

"Als je in een straat als de Hortensialaan woont, leer je mensen kennen die in armoede leven. Als je er in de supermarkt komt, kun je het zien. Op mijn werk op de rechtbank kom ik het ook tegen. Als ik een boete voor iets krijg of jij, dan betalen we die. Mensen die geen geld hebben, komen voor de rechter. Dat ging in mijn hoofd spelen en daar wou ik wat mee doen.

Ik wilde geen clichéverhaal over een probleemwijk, ik wilde de leefsituatie in zo’n straat positief naar voren brengen. Het hoofdpersonage is bijna uit de schulden en dat past goed bij dat verhaal." (Uit: interview met RTV Noord).

 

Armoede en noaberschap

 

Met de titel van het boek, Als je ze kent, suggereert Fieke Gosseling dat achter elk mens een verhaal zit en dat je, als je dat kent, niet meer zo snel zult oordelen. Het verhaal begint met de raadselachtige dood van de overbuurman van de hoofdpersoon Nora. Door een verbroken relatie blijft Nora met een hoge schuld zitten en moet ze van heel weinig leven. Uit schaamte en boos over onbegrip heeft ze zich teruggetrokken en heeft vrijwel geen contacten: niet met de familie, niet met de oude vrienden, niet met de buurt. Door de dramatische gebeurtenis komt daar verandering in. Langzamerhand ontstaan er voorzichtig contacten en als ze zich ook nog in gaat zetten voor het opruimen van zwerfvuil neemt haar leven een wending.

 

Fieke Gosselaar toont ons gewone mensen in een gewone straat. Via Nora laat ze indringend zien wat het betekent als je in armoede moet leven. Van de overige buurtbewoners wordt de oorzaak van hun armoede of manier van leven niet uitgediept. Dat hoeft ook  niet, met enkele woorden vermoedt de lezer ook wel welke problemen er achter hun voordeur schuilen die het leven zwaar maken. Ze beschrijft hen met warmte en mededogen.

 

Spanningsboog

 

De rode draad waar omheen het verhaal is opgebouwd, is een verklaring te vinden voor de dood van de overbuurman. Aan het einde van het boek is nog steeds niet helemaal duidelijk wat er is gebeurd, al zijn er wat vage aanwijzingen en vermoedens. Maar het is ook niet belangrijk. Als Nora al zijn spullen in een vuilcontainer ziet liggen, beseft ze dat ze niets van hem wist. Dat ook dit mens liefgehad heeft, gedroomd heeft over een toekomst, verdriet en pijn kende. Zijn dood heeft betekenis voor haar nieuwe kijk op het leven. 

Met deze tweede roman heeft Fieke Gosselaar een goede opvolger geschreven voor Het land houdt van stilte. Een andere setting, een ander thema, maar wederom goed geslaagd.

Fieke Gosselaar - Als je ze kent. Amsterdam, Ambo/Anthos, 2022. Pb, 212 pg., ISBN:978 90 263 4927 0

 

©Jannie Trouwborst, juli 2022.

Vrouwkje Tuinman - Tijdelijk verblijf

Elke jaar geeft Brabant (net als Zeeland en wie weet nog meer provincies) een eigen boekenweekgeschenk uit. Jan van Mersbergen schreef er al eens één en dit jaar werd het geschreven door Vrouwkje Tuinman. Jammer als je haar graag leest en niet aan een exemplaar kunt komen. Maar gelukkig heeft Cossee hier ervaring mee. Jaren geleden zag men daar dat het Zeeuwse boekenweekgeschenk Zwieg stille van Rinus Spruit belangrijk genoeg was om voor een groter publiek uit te geven onder de titel De Rietdekker. Het werd het begin van zijn literaire carrière. En al heeft Vrouwkje Tuinman geen extra zetje van haar uitgever Cossee meer nodig, gelukkig is nu ook haar bijdrage voor de Brabantse Boekenweek voor iedereen beschikbaar.

 

Het leven nemen zoals het komt?

In Tijdelijk verblijf schetst Vrouwkje Tuinman het waar gebeurde verhaal van een weduwe met drie jonge kinderen die er alles aan doet om tegenslagen het hoofd te bieden en vooral vooruit te kijken. Nadat haar man kort na de oorlog bij het ruimen van achtergebleven projectielen om het leven komt en het inwonen bij haar broer en zijn vrouw haar bijna onmogelijk gemaakt wordt, gaat ze een relatie aan met een man die belooft haar te helpen met het opzetten van een pension in Eindhoven voor gasten uit de internationale variétéwereld. Heel haar leven staat in het teken van een mooie toekomst creëren voor haar 3 zoons. Maar wat zijn de drijfveren van de man die zegt het beste met haar voor te hebben?

 

Wurgend spannend

Het verhaal begint verdrietig. Het verlies van Gerrit, haar grote liefde en goede vader voor zijn kinderen. Het verblijf op de boerderij van haar broer, waar ze weggepest wordt, is uitzichtloos. Iedereen weet dat ze eigenlijk recht heeft op haar deel van de erfenis in de boerderij. Maar ze durft er niet over te beginnen omdat ze onderdak voor haar jongens nodig heeft. En dan ontmoet ze Piet, die zich opwerpt als haar redder. Met haar erfdeel kan ze op zijn voorstel een pension overnemen in Eindhoven. Aanvankelijk tijdelijk, om te kijken of het wat voor haar is, maar al snel wordt het verblijf definitief. Ze werkt heel hard en het gaat haar goed af. Alles lijkt goed te komen.

Toch is er een voortdurende dreiging voelbaar. Tussen de regels door komt het onheil binnensluipen, zonder dat je de vinger erop kunt leggen. Het verhaal is zo vakkundig opgebouwd, dat je tegen beter weten in blijft hopen dat het niet zo dramatisch af zal lopen als waar het op af lijkt te stevenen. Maar dat doet het wel. Wie veroorzaakt het drama in het gezin? Waarom grijpt er niemand in? Hoe kan het dat het leven daarna gewoon verder gaat?

Vermoedens zijn geen bewijs

Voor het schrijven van dit verhaal heeft Vrouwkje Tuinman uitgebreid onderzoek verricht, onder andere bij het Brabants Historisch Informatie Centrum en het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven. Uiteindelijk blijkt het een verhaal zonder plot: een dader wordt nooit gevonden. Of is er geen dader, of verdenken we de verkeerde?

Het boek is zo suggestief geschreven dat je je realiseert hoe snel vermoedens je doen zoeken naar aanwijzingen voor je gelijk. Maar vermoedens zijn geen bewijs. En zo blijf je achter met een verwarrend gevoel. Niemand weet uiteindelijk wat en hoe. En wij mogen er dan een mening over hebben, de waarheid zal nooit boven water komen. Ook voor de moeder die het beste met haar kinderen voor had, moet dat erg onbevredigend zijn. En dan toch dapper verder gaan? Of zien we iets over het hoofd?

Geslaagde novelle

Vrouwkje Tuinman heeft van dit dramatische verhaal een geslaagde, spannende novelle gemaakt. Waarbij ze de lezer volop de gelegenheid geeft om tussen de regels te lezen en zijn eigen gedachten te vormen over de gebeurtenissen. Het verhaal is geschreven in een prettig leesbare stijl, vaak vanuit het perspectief van de kinderen. Soms van de moeder, maar nooit van oom Piet. En dat voedt de suggesties nog meer.

Vrouwkje Tuinman - Tijdelijk verblijf. Amsterdam, Cossee, 2022. Pb., 92 pg., isbn:978-94-6452-034-7.

© Jannie Trouwborst, juni 2022.

Marion Bruinenberg - Nieuweling

Af en toe is er een boek, dat erom vraagt tenminste tweemaal gelezen te worden. Nieuweling van Marion Bruinenberg is zo'n boek. Bij een eerste lezing is het de steeds verder oplopende  spanning in het verhaal die er voor zorgt dat je door blijft lezen, met tegelijkertijd het onbehagelijke gevoel dat er veel meer aan de hand is dan je op het eerste gezicht zou zeggen. En als je het uit hebt, blijft er iets knagen, totdat je je realiseert dat dit verhaal niet voor niets een ik-perspectief heeft. Meegesleept door de gebeurtenissen was je vergeten dat dat een onbetrouwbaar perspectief is. En dat je het boek nogmaals zult moeten lezen om te ontdekken welke waarheid er achter de verhalen van de ik-persoon schuilt.

Eenzaamheid in al haar facetten

Ergens in de Alpen ligt een dorp, dat maar 3 maanden per jaar echt van de zon kan genieten. De overige maanden gaat zij schuil achter een grote bergkam met twee pieken, De Twee Wachters genaamd. Het dorp is moeilijk bereikbaar en wordt nog slechts bevolkt door "achterblijvers": oude mensen die hun kinderen zagen vertrekken naar de grote stad. Simone is nog de enige van de jongere generatie. Op nieuwkomers hopen heeft geen zin meer. Toch is ook zij eigenlijk een nieuwkomer: haar vader was inwoner van het dorp, maar trok naar de stad. Hij trouwde er en kwam met vrouw en kind terug. Maar het dorp is hard voor "verraders". Hoe hij ook zijn best deed, hij werd niet meer beschouwd als één van hen. De moeder van Simone hield het niet meer uit en wilde terug naar de stad, maar haar vader wilde blijven. Simone werd heen en weer geslingerd tussen de wensen en overtuigingen van haar ouders. Haar moeder vertrok alleen en wilde Simone meenemen, maar die kon geen beslissing nemen. "En wie niets beslist, beslist in feite ook." Simone blijft achter bij haar vader. Een eenzaam kind, zonder moeder, zonder leeftijdgenootjes, met een vader die er vooral graag bij wil horen en van haar verwacht dat ze alles doet wat hij denkt dat het dorp van haar verwacht. Als troost verzint ze een vriendje.

 

Maar nu is ze achterin de twintig en kort geleden is haar vader overleden. Het huis is van haar, maar ze weet nog steeds niet wat ze wil: blijven of weggaan. Ze zakt weg in een depressie. Marie, een oudere vrouw die zich een beetje om haar bekommert, stelt voor een kamer te verhuren. Voor een beetje aanspraak met iemand van haar eigen leeftijd. En als de deprimerende donkere maanden voorbij zijn, komt Eveline bij haar wonen om er een plantenonderzoek te doen naar de overlevingsmechanismen van planten die op moeten groeien in deze duistere omstandigheden.

Drie maanden vrolijkheid

 

Het enthousiasme van Eveline is aanstekelijk. Ze is geïnteresseerd in de tradities van het dorp, kan met iedereen goed opschieten, is vrolijk en uitbundig en neemt Simone mee op pad om de schoonheid van de natuur en het bijzondere leven van planten beter te leren kennen. Ze wil van alles weten van Simone. Die zegt eerst dat ze zich weinig weet te herinneren van vroeger, maar stukje bij beetje komen de herinneringen terug. Met informatie over zichzelf is Eveline echter erg zuinig.

 

De spanning bouwt zich op, mede door de vooruitwijzingen in de tekst en de afwisseling van de lange hoofdstukken uit de opeenvolgende zomermaanden en de korte uit september, als met het licht ook Eveline blijkbaar vertrokken is. In de loop van de zomer wordt Simone steeds wantrouwiger, jaloers ook op het gemak waarmee Eveline met anderen omgaat en daardoor er niet meer alleen voor haar is. Het eind voelt ongemakkelijk en vraagt om zoeken naar de diepere laag.

Mens en natuur

De natuurbeschrijvingen zijn beeldend en mooi verwoord. Daarnaast verdedigt Eveline enthousiast de waarde van de natuur. En met name de rol die planten daarin spelen. Geregeld komt de verhouding van de mens tot de natuur aan bod. Ook in de herinneringen van Simone over de gesprekken met haar ouders in haar jeugd. De herinneringen die Eveline los maakt, geven ons een kijkje in de ontwikkeling van Simone: heen en weer geslingerd tussen vader en moeder, licht en donker, dorp en stad, terugtrekken of meedoen.

Eveline tegen Simone:

""Planten zijn net zo complex als mensen," zei ze enthousiast. "Misschien wel complexer. Ze groeien op plaatsen waar geen mens het lang uit zou houden, worden groter en leven langer. Ze bewegen zonder vooruit te komen, zonder spieren en gewrichten, ze verteren prooien zonder mond of maag, ze vertonen intelligentie zonder centraal zenuwstelsel".

Ik opende mijn mond maar wist niets te zeggen. Ik vroeg me af wat ze probeerde te bereiken. Waarom wilde ze me uit alle macht overtuigen - Wat was haar doel?

"Ik probeer alleen maar je blik te verruimen," zei ze, alsof ze mijn gedachten had gelezen. "Het is allemaal niet zo zwart-wit als je denkt."

"Waarom?"

"Omdat je vastgelopen bent, omdat je je terugtrekt, je verstopt.""

Nieuweling

Wie is deze Nieuweling? Is het Eveline die de zomer doorbrengt bij Simone? Is het Simone die verandert door het contact met Eveline? Of zit het nog anders? Dit boek een tweede maal lezen verheldert veel. Met een vaag vermoeden van de oplossing, ontdek je dan subtiel kleine verwijzingen naar het antwoord. Ook de symboliek van de plantenwereld valt zo op zijn plaats.

 

Het is trouwens geen straf om het nogmaals te lezen. Deze nieuweling tussen de  Nederlandstalige schrijvers heeft een prettig leesbaar, spannend en interessant boek geschreven. Ik ben benieuwd naar het volgende.

Marion Bruinenberg - Nieuweling. Amsterdam, Podium, 2022. Pb., 347 pg., isbn:9789463810593.

© Jannie Trouwborst, juni 2022.