Cynthia McLeod - De vrije negerin Elisabeth, gevangene van kleur

Maart 2012 - waardering: 7,0.

Inleiding

Het seizoen 2011-2012 van de Leeskring Philippine staat in het teken van Surinaams-Nederlandse literatuur. We begonnen met De groeten aan de koningin (2006), het reisverslag van Karin Anema, om een beetje achtergrondkennis te verzamelen. Daarna de romans: Scheurbuik (2002) van Annette de Vries en  Solo, een liefde (2009) van Tessa Leuwsha, over de keuze van Surinamers tussen blijven of weggaan uit Suriname in de 2de helft van de 20ste eeuw. Het vierde boek was een klassieker: De stille plantage (1931) van Albert Helman, een historische roman die zowel de ellende van de slavernij, als het leven van de planters beschreef, de goedbedoelende en de hardvochtige.

Dit keer was de beurt aan een historische zedenroman met een uitzonderlijke vrouw in de hoofdrol: Elisabeth (1715-1771). Deze roman is gebaseerd op een wetenschappelijke studie van Cynthia McLeod. Het is tevens een zedenschets van de Surinaamse maatschappij in de 18e eeuw (en de beperkte kennis van de Nederlanders overzee van deze kolonie).

Samenvatting

De naam van Elisabeth Samson komt voor in grote historische werken over Suriname, omdat zij in 1764 wilde trouwen met een blanke man en hiervoor geen toestemming kreeg van het koloniaal bestuur. Wat jammer dat ze alleen om dit feit in de geschiedenisboeken genoemd wordt, terwijl ze veel andere belangwekkender zaken verricht heeft. Na een twaalf jaar durend, zeer intensief archievenonderzoek doet Cynthia Mc Leod uit de doeken welk een markante persoonlijkheid Elisabeth Samson geweest moet zijn. Mede daardoor is het Elisabeth gelukt op eigen kracht uit te groeien tot de rijkste vrouw van Suriname in het midden van de achttiende eeuw. Deze periode, die de Gouden Eeuw van Suriname genoemd wordt, werd de piek van de driehonderjarige slavernij. Negers werden uit Afrika gehaald, volgens de Bijbel waren ze voorbestemd slaven te zijn; ze hadden geen rechten, aangezien ze volgens blanke suprematie wel fysieke kracht, maar zeker geen intellect of gevoelens zouden hebben.
Hoe de vrije negerin Elisabeth zich heeft kunnen handhaven in die tegenstrijdige Surinaamse koloniale maatschappij, hoe ze heeft zaken kunnen doen ondanks haar kleur en wat ze daarbij gevoeld en gedacht moet hebben, is het onderwerp van deze boeiende roman. (Achterflap).

Leeservaring

Om met het oordeel van de leeskring te beginnen: het gemiddelde cijfer kwam uit op een 7,5 (ik koos hierboven toch voor een iets lager cijfer, omdat de stijl me iets tegenviel). Daar keek ik van op, omdat het een behoorlijk dik boek is en vooral de aanloop van het verhaal wat moeizaam is. Dat bleek ook het voornaamste bezwaar te zijn: men had liever een overzicht gehad met de ingewikkelde familiestructuur. Niet alleen liepen de bloedbanden nogal grillig (ook door verhoudingen tussen slavinnen en plantagehouders), daarnaast gingen vrije slaven andere namen gebruiken. Vrij kon een slaaf worden doordat zijn meester dat zo bepaalde (vaak vanwege een bloedband) of door geboorte: wie geboren werd uit een vrije slavin werd een vrijgeborene. En zo iemand was Elisabeth. Ten grondslag aan haar maatschappelijke succes lagen de opvoeding door een blanke man die met haar oudste halfzus was getrouwd. Dit huwelijk was wel toegestaan, omdat haar zus vrij en een halfbloed was (onecht kind van een planter). Zijzelf was een volbloed negerin. Mede door haar opvoeding logenstrafte ze alle vooroordelen: ze was intelligent en succesvol. Ze deed in niets onder voor blanke tijdgenoten, stak zelfs met kop en schouders op alle gebieden boven hen uit en dat was bedreigend.

De vragen bij dit boek staan elders op het weblog (kijk onder Suriname of discussievragen). Ze gaan zowel over de vorm als de inhoud. Hieronder een verslag van de discussies over enkele daarvan.

Wanneer een boek gebaseerd wordt op een jarenlange studie is dat vaak in de roman terug te zien. Men vond dat het meeviel: alleen aan het einde werd het wat rommelig. het was duidelijk dat McLeod niet af wilde wijken van de feiten, maar daardoor werden de beide laatst geïntroduceerde mannen een soort karikaturen. Haar obsessie persé te willen trouwen met een blanke werd bijna ongeloofwaardig, maar zo lagen nu eenmaal de feiten. Je zou het boek bijna kunnen beschouwen als literaire non-fictie, zo strak heeft McLeod zich aan de feiten gehouden.

Een uitzondering daarop vormt het dagboek van Elisabeth tijdens haar verblijf (verbanning) in Nederland. Niet alleen is dit fictie (er was geen dagboek), het is ook het deel waarin Elisabeth zelf aan het woord is en eindelijk echt gaat leven voor de lezers. Iedereen vond dit deel het aantrekkelijkst. Men was het erover eens dat het karakter van de andere hoofdfiguren niet echt uit de verf kwam.

Bij de bepaling van het genre werd unaniem gekozen voor historische roman. Daarnaast vond men het een zedenschets, van een echte psychologische roman was geen sprake. De meeste karakters bleven vaag en ook Elisabeth maakte niet echt een ontwikkeling door. Ze leek nogal op zichzelf gericht en haar obsessie: dezelfde rechten hebben als blanken. Maar niets over de emancipatie van andere gekleurde mensen. Ze had zelf ook slaven, al behandelde ze die over het algemeen iets beter, maar paste zich verder perfect aan aan de blanke maatschappij. Ze veroordeelde alleen onmenselijkheid, maar niet de slavernij op zich. Tot het eind van haar leven vocht ze slechts voor gelijke rechten voor zichzelf.

De titel is goed gekozen: gevangene van kleur. Door haar talenten en opvoeding logenstrafte ze alle vooroordelen over zwarte mensen, maar aan discriminatie viel weinig te doen. Dat is het basisthema van dit boek, naast de daarmee verbandhoudende negatieve thema's als slavernij, onderdrukking, kolonialisme en de positieve: emancipatie en doorzettingsvermogen.

Interessant is nog om op te merken, dat McLeod het aandurfde een historische roman te schrijven over een vernederende periode die de creoolse bevolkingsgroep het liefst doodzweeg. Als er al historische romans verschenen, dan gingen die over verzetshelden. Hier wordt echter een sterke zwarte vrouw opgevoerd, die haar rol opeiste in een kolonialistische maatschappij gebaseerd op slavenarbeid die ze als vanzelfsprekend accepteerde. Ze wilde beoordeeld worden op haar prestaties, niet op haar kleur.

In een scholierenverslag over het boek merkt een leerlinge op, dat ze trots is op Elisabeth. De leeskring debatteerde nog even over de reikwijdte van die opmerking. Is Elisabeth een rolmodel? Niet als toonbeeld van emancipatie van zwarte vrouwen, maar wel als voorbeeld van een sterkte vrouw, die zich door niets of niemand van haar doel af liet houden. Die geen gevangene wenste te zijn van haar kleur en die op eigen kracht haar gelijkwaardigheid bevocht. Geen slachtoffer van de omstandigheden of het verleden, maar een zelfbewust mens dat verantwoordelijk voor haar eigen leven nam.

Heeft McLeod het zo bedoeld? Wil ze daarmee de huidige Surinamers een spiegel voorhouden? Misschien, maar ze mag daarbij niet vergeten, dat Elisabeth een enorme voorsprong had op veel van haar huidige landgenoten: ze groeide op in een rijk en intellectueel milieu en ze bezat talenten die daar volop tot ontwikkeling konden komen. Vergelijkbaar met de start van McLeod zelf, als dochter van de eerste president van Suriname Johan Ferrier. Ze zal zich verwant voelen aan Elisabeth, net als Jetty Mathurin (die toevallig deze week de hoofdpersoon was in Verborgen verleden - Uitzending gemist). Ook zij benadrukte de kracht van haar voormoeders in de Surinaamse geschiedenis, ook zijzelf straalt dat uit: je bent geen slachtoffer van je verleden, tenzij je dat zelf wilt.

Discussiestof genoeg dus. Wie de vragen bij dit boek voor de eigen leesclub wil gebruiken, vindt ze hier. Samenvattend: een onderhoudend boek met veel discussiepotentieel.

Op internet is volop materiaal over Cynthia McLeod en over haar andere boeken te vinden.

Cynthi McLeod - De vrije negerin Elisabeth, gevangene van kleur. Schoorl, Conserve, 2000. Geb., 508 pg. isbn: 9054290773.

@JannieTr, 7 april 2012.