Gerbrand Bakker - De Omweg

September 2010 / Mei 2011 - waardering: 10

Inleiding

Betoverd werd ik door dit boek, de eerste keer dat ik het las, kort na de verschijning. Ik zag er tegenop het nogmaals te lezen, om het te moeten analyseren voor de bespreking met de leesgroep. Omdat ik vreesde dat een analyse de betovering voorgoed zou verbreken. Niets bleek minder waar. Maar daarom heeft de plaatsing op mijn weblog wel even op zich laten wachten. Maar hier komt die dan toch, want dit is een boek dat niet genoeg geprezen kan worden.

Samenvatting inhoud

Amsterdam. Een vrouw verdwijnt. Haar echtgenoot wordt verhoord door een begripvolle politieagent en gaat te rade bij zijn schoonouders. De vrouw heeft een oud huis gehuurd, ver weg, in Wales. Om een nieuwe start te maken. Ze wil dingen vergeten, is gevlucht voor lastige situaties en pijnlijk nieuws.
Maar ook begint ze onbewust weer op te bouwen. Misschien komt alles toch nog goed. Het is november, het wordt december. Een botte schapenboer slacht een lam, een huisarts zit zich dood te roken in zijn lege praktijk, de vrouw laat haar haren kort knippen door de plaatselijke kapster. Van de tien witte ganzen op het veld bij het huis zijn er na twee maanden nog vier over. En wat moet ze met de vriendelijke maar ongrijpbare jongen die op een nevelige namiddag over de muur rondom haar tuin springt? De dag voor kerst schepen de echtgenoot en de politieagent zich in op de boot naar Hull. Ze komen steeds dichterbij, de tijd begint te dringen. (Cossee)

Leeservaring

De eerste lezing in september 2010 maakte het meteen duidelijk: dit is een heel bijzonder boek. Er eenmaal in begonnen, bleek het moeilijk het weg te leggen. En toch was er geen sprake van "in één ruk uitlezen". Ik werd ongemerkt het verhaal ingezogen, op een manier die er voor zorgde dat ik rustiger en zorgvuldiger ging lezen. Langzaam dringt het besef door waarheen het verhaal op weg is. Je wilt verder lezen en toch ook niet. Je wilt weten of het nog goed komt, al voel je aan van niet. En je wilt niet dat deze bijzondere ervaring afgelopen is.

En als het dan uit is? De betovering gaat niet zomaar over. Lang blijft het verhaal nog hangen, het zaait verwarde gevoelens. Het kenmerk van echte literatuur: dat je anders tegen het leven aankijkt na het lezen ervan, dat je iets beter begrijpt hoe het leven in elkaar zit. Dat vond ik in dit boek. En de tweede lezing versterkte dat gelukkig alleen maar.

De tweede lezing in mei 2011 was dus bedoeld om een analyse van het boek te maken. Soms valt na zo'n analyse een boek door de mand: de trucjes van de auteur worden te duidelijk, soms ook bekijk je het met waardering: mooi gebruik gemaakt van literaire technieken. Maar de fascinatie van de eerste lezing wordt in beide gevallen teniet gedaan door de kale feiten.

En dat bleek gelukkig bij De Omweg niet het geval. Omdat het boek ondertussen door velen besproken is en bijna alles wat er zorgvuldig ingestopt is op vele plekken op internet te vinden is, zal ik daar weinig over melden hier. Ik zag dat alles terug bij de tweede lezing, maar toch bleef ik aan het einde van het verhaal nog sterker dan de eerste keer achter met een weemoedig gevoel. Alleen had ik dit keer beter een idee wat Bakker ons duidelijk wilde maken met dit verhaal.

Daarom beperk ik me liever tot wat volgens mij het hoofdthema van De Omweg is: zelfdoding en alles wat daarmee samenhangt. In een recensie las ik dat de hoofdpersoon niet echt uit de verf komt. Mij lijkt het dat dat ook niet de bedoeling was. De vrouw krijgt heel lang geen naam, gebruikt de schuilnaam Emily (naar Emily Dickinson die een belangrijke rol speelt), we vernemen vooral haar gedragingen, horen iets over hoe anderen haar zien, krijgen wat te horen over omstandigheden die aan haar vlucht naar Wales vooraf gingen. Maar nergens krijgen we echt grip op haar wezen, lezen we wat er in haar omgaat. Bakker suggereert en laat ons invullen.

En zo blijven we aan het einde van het boek in dezelfde verwarring achter als degenen die geconfronteerd worden met de zelfmoord van een geliefde. Waarom? Wat hadden we kunnen doen om dit te voorkomen? Wiens schuld is dit? Als lezer kennen we dezelfde feiten als de achterblijvers: het schandaal op de universiteit, haar kinderloosheid, haar ernstige ziekte, de liefdeloze verhouding met haar echtgenoot, het onvermogen van haar ouders iets voor haar te betekenen. De schoonzoon krijgt al bij voorbaat de schuld van de ouders die zelf niet kunnen zeggen dat ze van haar houden en aan de schoonzoon vragen dat door te geven.

En dan is er haar oom die wel contact met haar kon maken, die een zielsverwant lijkt te zijn. Waar ze graag logeerde, maar wat haar verboden werd, omdat hij haar volgens haar ouders slechte dingen leerde. Maar die haar een levensles gaf, die deel uitmaakt van de kern van dit boek:

"Hij heeft haar leren roken", zei de schoonvader. (schoonmoeder): "Gah, ja. En hij had altijd opruiende praatjes. Rare dingen zei hij tegen haar, als ze thuiskwam, duurde het dagen voor ze weer een beetje de oude was." "Wat zei hij dan?" vroeg de man. "Dat ze dingen alleen moest kunnen. Dat een mens er in het leven alleen voor staat. Dat je je niks van anderen aan moest trekken".

En daarmee wordt een ander aspect van zelfdoding aangesneden: het zelfbeschikkingsrecht van mensen. Na het ongeloof en de waarom vragen komt vaak de boosheid: het is niet eerlijk dat de persoon in kwestie ertussen uit piept en de omgeving in verwarring en verdriet achterlaat. Maar voor de meest wezenlijke beslissingen in het leven staat een mens er nu eenmaal alleen voor. Wat gaf bij haar de doorslag: de schande op de universiteit, de kinderloosheid, het gevoel dat ze door de mensen om haar heen toch niet echt gemist zou worden. Waarom wilde ze niet beter worden, of kon dat al niet meer en wilde ze met rust gelaten worden in de laatste maanden? Ze was hierover aan niemand verantwoording verschuldigd. Hoe zou een ander kunnen bepalen wat voor haar het zwaarst woog, hoe ze tegen haar resterende leven aan keek of hoe ze haar laatste maanden wilde doorbrengen ?

Bij de eerste lezing bleef ik door de suggestieve manier van schrijven in verwarring achter en kon ik de gevoelens van achterblijvers beter begrijpen. En, vreemd genoeg, na de tweede lezing, had ik vrede met het einde. Ondanks de verwarring respecteerde ik de keus die hier gemaakt werd.  Ze heeft haar eigen afwegingen gemaakt en daarna zorgvuldig de voorbereidingen getroffen. Zelden is het woord Leeservaring zo van toepassing geweest bij het lezen van een boek. Het gedicht van Emily Dickinson is een prachtige (en goed vertaalde) afronding.

Spreid dit bed met zorg,

Spreid het ademloos.

Wacht er tot de laatste dag

Luisterrijk en puur.

Het matras zij strak,

't Hoofdeinde rond;

Weer de schelle dageraad

Van deze stille grond.

Gerbrand Bakker - De Omweg. Amsterdam, Cossee, 2010. Geb., 235 p., isbn: 978-90-5936-294-9.

©JannieTr, mei 2011.