Trees Roose - Alleen maar mijn moeder

Oktober 2012 - waardering: 8,5.

Inleiding

Meestal kijk je bij het uitkiezen van een boek niet het eerst naar wie het uitgegeven heeft. De auteur, de titel en het thema zijn doorgaans doorslaggevend. Maar toch kan het gebeuren dat het je op gaat vallen dat de boeken die je op de een of andere manier extra aanspreken bij dezelfde uitgeverij vandaan komen. Dat gold voor mij al voor Joshua Zwaan - Parnassia en Marlies Mielekamp - Kazernekind. Geen wonder dat ik dus erg nieuwsgierig was naar Trees Roose - Alleen maar mijn moeder. Voor mij is het de mooiste van de 3 en een bewijs dat ik Artemis in de gaten moet blijven houden.

Trees Roose (1950) heeft al meer geschreven, vooral korte verhalen en columns. Ze heeft er enkele prijzen mee gewonnen. Haar eerste boek is geen roman, maar het verslag van het leven met haar moeder. Is het dan non-fictie? Misschien officieel wel, maar het is zo goed en beeldend geschreven, dat je dat af en toe bij het lezen vergeet. Waar gebeurd of zelf verzonnen, voor een lezer maakt het soms niets uit. Als het maar pakkend is en dat is het zeker. Maar je vervolgens realiseren dat het waar gebeurd is, geeft het wel een extra dimensie.

Samenvatting

Amsterdam-Noord, begin jaren vijftig. Als de vader van de zesjarige Trees zich op een zondagmiddag met zijn scooter tegen een boom te pletter rijdt, verandert haar leven op slag. In de jaren die volgen zwerft haar onbeholpen moeder met haar twee kinderen van man naar man, van huurzolder naar daklozenopvang. Als zieke, oude vrouw is de moeder eenzaam, en extreem eigenwijs en eigenaardig. Toch houdt haar dochter loyaal vol wat ze al haar hele leven heeft gedaan voor haar moeder, die voortdurend in zeven sloten tegelijk loopt: zorgen, verantwoordelijkheid overnemen en regelen. En veel toegeven. Er is emotionele afstand; aanrakingen en intimiteit zijn uitgesloten. Als duidelijk wordt dat ze gaat sterven, komt haar moeder echter dichterbij dan ooit.

Haarscherp beschrijft Trees Roose in Alleen maar mijn moeder het aangrijpende verhaal van een dochter die van jongs af aan moeder is voor haar moeder. In rake observaties, hartverscheurende èn hilarische terugblikken komt de relatie tussen de twee vrouwen indringend naar voren.

"Ik ben nu eenmaal meer haar moeder dan haar kind. En een kind laat je niet in de steek." (Achterzijde boek).

Leeservaring

Om ons het verhaal van haar leven en dat van haar moeder te vertellen heeft Trees Roose gekozen voor  een verslag van de laatste periode van het leven van haar moeder, als oude en zieke vrouw. Er tussendoor brengt zij de lezer via flashbacks op de hoogte van alles wat er gebeurde tussen de plotselinge dood van haar vader en het heden. Die herinneringen worden niet chronologisch, maar associatief verteld. Dat geeft een extra schurend gevoel bij het lezen: wat de dochter als pijnlijk ervoer (en waarom) is voor de lezer duidelijk, maar de moeder weet er niets meer van. Niet omdat ze vergeetachtig is geworden met de jaren, maar omdat het haar toen het gebeurde ook al niet raakte.

In het begin van het boek vraagt Roose zich af wie haar vader was, wat hij in zijn vrouw zag, of hij een lieve vader geweest zou zijn en hoe het leven verlopen zou zijn als hij niet verongelukt was. Zinloze vragen, dat weet ze ook wel. Maar legitieme vragen. Waar toch geen antwoord op bestaat. Daarvoor wist ze te weinig over haar vader. Zonder mijn eigen levensverhaal er te zeer bij te betrekken kan ik echter wel stellen, dat een vader een enorm verschil kan maken. De moeder van Trees wordt extreem eigenwijs en eigenaardig genoemd. Maar ze is niet uniek. In de beschrijvingen van haar gedrag en uitspraken vond ik veel herkenbaars. Met een vader in de buurt zou de rol die Trees al jong speelde t.o.v. haar moeder, niet nodig geweest zijn (waarschijnlijk). Het zou dan echter ook veel langer duren voor ze zich deze omgekeerde verhouding (een ouder die eigenlijk een kind is en blijft) kon realiseren en er naar handelen.

De titel is dubbelzinnig. Alleen maar mijn moeder kan er op slaan, dat Trees geen vader had. Maar misschien mogen we er ook in lezen dat ze haar moeder alleen in naam had. Ze vertelt in het boek dat ze het nooit over "mamma" heeft. Dat ze het trouwens erg moeilijk vindt om aan anderen uit te leggen hoe haar moeder is en welke verhouding ze hebben. 

Al is dit geen roman, het is in dit verhaal uitermate belangrijk of de karakters wel uit de verf komen. Dat is zonder meer het geval. Voor mij althans. De eerlijkheid waarmee Trees haar gedachten weergeeft, ook de negatieve, wekt bewondering op. De ontwikkeling die we lezen in haar gevoelens voor deze oude, zieke vrouw, de volharding die ze aan de dag legt. En daarnaast de beschrijving van het gedrag van de moeder. Hartverscheurend èn hilarisch staat er op het boek. Alleen wie er voldoende afstand van kan nemen (en dat is soms moeilijk) kan er hilarische noten in vinden. Vaak zijn het hoogstens situaties die een trieste glimlach oproepen. Maar dat is persoonlijk.

De conclusie mag zijn dat dit bij uitstek een boek is dat geschikt is voor een leeskring. Het thema zal (vooral vrouwen) aanspreken. Hoe de verhouding tussen ouders en kinderen was in andere tijden is sowieso een dankbaar gespreksonderwerp. Maar uitschieters, door onvermogen van een ouder, door ontbreken van een ouder, door een enorme kinderschare en noem maar op, zijn voor iedereen interessant. Die ervaringen delen kan de ogen openen van wie een probleemloze jeugd had. Van wie zich niet kan voorstellen dat niet alle moeders en dochters, eenmaal volwassen, als vriendinnen door het leven gaan.

Beseffend dat Trees Roose een waar gebeurd verhaal geschreven heeft, past hier tenslotte een oprechte uiting van respect: zowel voor alles wat ze desondanks zelf heeft bereikt in het leven, als voor wat ze voor haar moeder heeft betekend. En als ze zich nog afvraagt wie en hoe haar vader was? Misschien zou ze dan gewoon eens in de spiegel moeten kijken..... 

Overigens: de omslagfoto is ontroerend en zeer goed gekozen!

Trees Roose - Alleen maar mijn moeder. Artemis, 2012. Paperback, 207 pg., isbn 9789047203063.

©JannieTr, 27 oktober 2012.

Margriet de Moor - De schilder en het meisje

Oktober 2012 - waardering: 7-.

Inleiding

Dit seizoen zullen we in de leeskring Philippine onze aandacht richten op historische romans. Naast de discussievragen over de romans zelf zullen we bij elk boek ook de algemene vragen over historische romans (zie bij discussietips) proberen te beantwoorden. Als eerste was deze roman over Rembrandt en een ter dood veroordeeld meisje in het Amsterdam van de 17e eeuw aan de beurt. Geen gemakkelijke start, zou blijken. Maar m.b.v. de analyse en de discussievragen uit Boek-delen jrg. 10 nr. 4 (dec. 2010) kwamen we een heel eind. Daarnaast had Roos nog de nodige informatie en recensies opgezocht.

Samenvatting

Amsterdam, 3 mei 1664. Een tekening zal twee levens voor altijd met elkaar verbinden. De 18-jarige Deense, Elsje Christiaens, naar Amsterdam gegaan om haar zuster te zoeken, slaat haar hospita met een bijl de schedel in. De magistraat veroordeelt haar tot de wurgpaal. Rembrandt koopt tezelfdertijd schildersmaterialen voor zijn schilderij 'Het joodse bruidje'. Als hij van het gebeuren hoort, maakt hij van de terechtgestelde de tekening die later de titel 'A woman hanging on a gibbet' zal krijgen (niet gereproduceerd in het boek). Een alwetende verteller verbeeldt de ontstaansgeschiedenis van de tekening, en wijst geregeld vooruit naar het heden. De verbeelding van de schrijfster speelt in deze roman op ingenieuze wijze met de feiten: gegevens uit de processtukken over Elsje Christaens weeft zij door de biografie van Rembrandt. Het lot van de schilder en het meisje raken elkaar: de Macht, zetelend in het Stadhuis, vernedert hen. Ook schilderijen en muziek spelen in het verhaal een belangrijke rol. Beide personages en het 17de eeuwse Amsterdam komen in goedgekozen details tot leven. Een boeiende, goed geschreven en spannende historische roman. (Biblion).

Leeservaring

Het merendeel van de gevonden recensies was zeer positief, toch waren de leden van de leesclub gematigd enthousiast. Het gemiddelde waarderingscijfer kwam uit op een 7-. Roos, die vandaag voor de eerste maal de discussie leidde, liep de discussievragen uit Boek-delen na en koppelde die steeds aan wat er daarover opgemerkt werd in de analyse over het boek. Dat werkte goed.

Omdat er in Boek-delen een uitgebreide analyse staat van het boek, zal ik hier alleen ingaan op de vragen die bij ons tot enige discussie leidden.

- Voor iedereen was duidelijk dat Rembrandt de schilder moest zijn. De genoemde schilderijen en de tekeningen van Elsje konden via internet opgezocht en bekeken worden. Voor het toch niet noemen van de naam waren verschillende verklaringen: 1. Meer vrijheid voor de schrijfster om het verhaal aan te passen aan haar verbeelding 2. Niet de schilder en het meisje waren de hoofdpersonen in dit boek, maar de Kunst. Het boek ging in feite over het tot stand komen van een kunstwerk met eeuwigheidswaarde waarbij een schilder en een meisje slechts de werktuigen waren.

- De vraag hoe Elsje tot haar daad is gekomen en welk beeld de lezers zich van haar hadden gevormd leverde genoeg respons. Iedereen kon zich er wel iets bij voorstellen. Ook al was er door De Moor meer gesuggereerd dan uitgesproken, een en ander was kennelijk beeldend genoeg beschreven om het verder zelf in te vullen.

- De 7- betekende niet dat men het eens was met de recensie van Adrie Storm: niemand kon zich in deze uitermate negatieve uitlatingen vinden. Er werd zelfs met enige verontwaardiging op gereageerd. Meer waardering was er voor de recensie in Trouw van Rob Schouten.

- De al dan niet alwetende verteller zorgde voor een hoop verwarring. Net als de meeste recensenten waren we van mening dat er toch echt sprake was van een alwetende verteller. Die werd door sommigen meer gewaardeerd dan door anderen. De meesten vonden het verhaal niet echt spannend en het hinderde hen dat ze dan ook nog eens uit het verhaal gehaald werden door toevoegingen over de huidige stand van zaken in Amsterdam bv. Anderen vonden deze toevoegingen juist wel aardig, misten ook eigenlijk een kaartje met de oude en nieuwe situatie van de stad. Voor mij hoefde dat niet: de sfeer van een 17de eeuwse stad (toevallig Amsterdam) en de bijbehorende omstandigheden en gebruiken werden voor mij voldoende beeldend beschreven.

- Kan een kunstenaar van iets gruwelijks iets moois maken? Ook een interessant onderwerp voor discussie en waar de meningen over verschilden. Waarbij daarna ook nog de vraag opkwam: en wil je dat dan ophangen in je kamer?

Daarna was het tijd voor de algemene vragen over historische romans. Ze bleken goed aan te sluiten bij wat we over dit boek konden opmerken. Ik zal er hier verder niet op ingaan. Als een andere leesclub er gebruik van wil maken, zullen ze het wel ontdekken.

Margriet de Moor - De schilder en het meisje. Bezige Bij, 2010. Paperback, 253 pg., isbn 9789023457497.

©JannieTr, 24 oktober 2012.

Vragen bij het boek van Margriet de Moor: De schilder en het meisje

 1. Hoe vindt u het dat Margriet de Moor de schilder nergens Rembrandt noemt, terwijl bijvoorbeeld uit de beschrijving van zijn werk overduidelijk is dat hij bedoeld wordt.

2. Rob Schoute typeerde de roman in Trouw (8 mei 2010) als ´een historische psychografie´. Daarmee bedoelde hij dat Margriet de Moor zijns inziens niet primair een zoektocht onderneemt naar wat zich exact heeft afgespeeld maar naar wat er omging in de hoofden van de schilder en het meisje. Wat vindt u van die typering en die visie?

3. Een andere visie vertolkte Joost de Vries in De Groene Amsterdammer (13 mei 2010). Ook volgens hem gaat het de schrijfster niet om ´het levensverhaal van twee buitenbeentjes in de stad, nee, De Moor presenteert ons in feite de making of, of liever de feitelijke en emotionele totstandkoming van Rembrandts beroemde tekening´. Hoe denkt u over deze visie?

4. Elsje heet in de roman ´een meisje dat nog nooit een vlieg kwaad heeft gedaan´ (p. 213). Hoe verklaart u dat ze op 28 april 1664 met een bijl haar hospita de schedel inslaat?  Welk beeld heeft u zich verder van haar gevormd?

5. Adrie Storm schreef in Het Parool (29 april 2010 over de roman onder andere:´Margriet de Moor maakt van Rembrandt een soort zweverige debiel die denkt als een achtjarige´. Welk beeld heft u zich van de schilder als personage gevormd?

6. Margriet de Moor legt de zeventiende-eeuwers soms populair hedendaags jargon in de mond,

zoals: ´U rotzooit maar wat aan´ (p.17). Waarom zou de schrijfster dat doen? En: hoe waardeerde u het?

7. De Moor verschaft veel historische informatie over de stad Amsterdam, de architectuur, de werkwijze van de schilder en dergelijke. Wat vindt u van de manier waarop ze dit heeft gedaan?

8. Hoe waardeerde u de essay-achtige opzet van het gesprek tussen de schilder en de apotheker: een dialoog met tussenkopjes (p.54-61)?

9. In hoeverre speelt in de thematiek van de roman ook migratie een rol?

10. In de analyse (onder ´Structuur en techniek´) en in diverse recensies wordt gesteld dat er sprake is van een alwetende verteller. Margriet de Moor denkt daar zelf anders over, zo blijkt uit het geciteerde interview van NRC Handelsblad (20 augustus 2010). Hoe ziet u de vertelsituatie in de roman?

11. Op pagina 230-231 is een discussie weergegeven tussen de schilder en een bezoeker naar aanleiding van een schilderij van  Rubens, het afgehakte hoofd van Medusa. Kernpunt: Kan een groot kunstenaar van zoiets gruwelijks iets moois maken? Hoe zou u in deze discussie stelling hebben genomen?

(Samengesteld door Boek-delen, zie jrg. 10 nr. 4, dec. 2010)