Hans Fallada - Alleen in Berlijn

Februari 2014 - waardering: 7,5.

Inleiding

Binnenkort gaan we een weekje naar Berlijn om er, gegidst door een daar wonende kennis, iets van de historie op te snuiven. Iets, want in die paar dagen zullen we lang niet alles kunnen bezoeken dat van betekenis is geweest voor de geschiedenis van de stad. Ter voorbereiding stuurt hij ons geregeld boek- en filmtitels. Zo zagen we al Das Leben der Anderen, over Oost-Berlijn in de communistische periode. En daarna las ik Alleen in Berlijn, spelend in de periode daaraan voorafgaand: de oorlogsperiode onder de nazi's. Zowel de film als het boek schetsen wat onvrijheid, wantrouwen, achterdocht, terreur met mensen doet. Triest te bedenken dat de Oost-Berlijners na de "bevrijding" door de Russen onder vergelijkbare omstandigheden moesten verder leven. Ik ervaar de film en dit boek als een goede voorbereiding om straks met andere ogen naar Berlijn te kijken.

Samenvatting

Berlijn 1940. Otto Quangel verdient zijn brood als werkmeester in een meubelfabriek en hij en zijn vrouw Anna interesseren zich niet voor politiek. Maar als ze per brief de melding krijgen dat hun enige zoon tijdens Hitlers veldtocht in Frankrijk gesneuveld is, voelen de Quangels, die niet per se als helden geboren zijn: dit is te erg! Als hun manier van protest verspreiden ze kaarten met onhandig geformuleerde anti-Hitler-slogans (met rare spelfouten) in trappenhuizen en op vensterbanken van openbare gebouwen.
Ze dromen ervan de mensen met hun actie wakker te schudden. Maar de meeste kaarten worden onmiddellijk ingeleverd bij de Gestapo, een ambitieuze rechercheur  markeert op een plattegrond de vindplekken met rode vlaggetjes, en een moordend kat-en-muisspel begint.

Tegelijk met de beschrijving van de wat hulpeloze, nauwelijks effectieve verzetsactiviteiten van het moreel hoogstaande paar wordt een beeld geschetst van de angst, de onderdrukking en de gecorrumpeerdheid van de doorsnee burger en de bruutheid van de nazi's in Berlijn tijdens WO II. Deze herontdekte roman uit 1947 leest als een detective, door de perspectiefwisseling die verspringt van het echtpaar naar de laconieke met opsporing belaste rechercheur van de Gestapo. Realistisch zonder grote woorden of sentimentaliteit, met een ondertoon van humor geschreven. Een boek over gewone, fatsoenlijke burgers in een samenleving vol dreiging.
Fallada modelleerde de Quangels naar een moedig Berlijns arbeidersechtpaar, Otto en Elise Hampel. Hij schreef hun verhaal binnen acht weken, kort voor zijn dood (1947), nadat hij verslagen van de verhoren had gelezen. Alleen in Berlijn is Fallada's monument voor het verzet van de 'kleine mensen' tegen het nazi-regime, en het is de eerste roman over dit onderwerp in het naoorlogse Duitsland. (Achterflap/Biblion).

Leeservaring

Eigenlijk lees ik niet graag vertalingen en al helemaal geen oorlogsromans. Vanwege onze trip naar Berlijn heb ik  een uitzondering gemaakt en dat is maar goed ook: ik heb dit best wel dikke boek in 3 weken tijd met voldoening uitgelezen. Niet alleen is de vertaling goed, ook de stijl van de schrijver is aantrekkelijk en doet modern aan. Er gebeurt uiteraard veel vreselijks in het verhaal en toch weet Fallada het zo te beschrijven dat je je de verschrikkingen voor kunt stellen,  zonder dat hij in misselijkmakende details hoeft te treden. Hier en daar zit er zelfs wat humor in.

 De bijfiguren, wiens belevenissen  Fallada door het verhaal van Otto en Anna heen geweven heeft, spelen allemaal een rol in het completeren van het totale beeld: goed uitgewerkte, typerende karakters, die van "de Duitsers" weer individuele mensen maken: goede, bange en slechte, slachtoffers, meelopers en verzetstrijders, profiteurs  en spijtoptanten, met ieder hun eigen rol in het drama dat Nazi-Duitsland heette. Ze helpen er bovendien aan mee dat de spanning in het verhaal aanwezig blijft, ondanks dat de afloop wat betreft Otto en Anna al bekend is.

 De toevoegingen aan het einde van het boek horen er echt bij. Fallada's  uitleg over hoe hij tot het schrijven van het verhaal is gekomen in: Duitsers in verzet tegen de Hitlerterreur. Dan een Nawoord door Geoff Wilkes over Hans Fallada en zijn werk. En de gegevens en foto's van documenten en het echtpaar Elise en Otto Hampel dat model stond voor de roman: Het ware verhaal achter Alleen in Berlijn. Ook daarvan wil je toch nog kennis nemen na het lezen van deze dikke pil!

Het boek is al een aantal jaar geleden verschenen en veel geprezen en besproken. Ik zal daarom ditmaal niet een uitgebreid leesverslag schrijven, maar hierbij alleen verwijzen naar de vele recensies die elders op internet te vinden zijn. Ik kan het zeker aanraden, ook voor leesclubs. Er zijn zoveel morele en ethische vragen te stellen bij dit verhaal en parallellen te trekken met opvattingen en acties in de huidige tijd. Daar valt nog lang over na te praten.

Hans Fallada - Alleen in Berlijn. Amsterdam, Cossee, 2010. Geb., 460 pg., isbn: 9789059362970.

©JannieTr, 1 maart 2014.