MIJN BOEKENKAST: Anne de Vries

Augustus 2014 - waardering 7,0

Inleiding

Anne de Vries (1904-1964) was een Drentse schrijver en onderwijzer. Zijn grootste bekendheid kreeg hij door Bartje (1935) en het vervolg daarop Bartje zoekt het geluk (1940). Zijn jeugd bracht hij door op een oude boerderij in het buitengebied van Assen. Na zijn lagere schooljaren had hij veel kleine baantjes, totdat hij op voorspraak van het schoolhoofd de opleiding tot onderwijzer ging volgen en deze op 19 jarige leeftijd voltooide. Via korte verhalen voor de krant kwam hij tot het schrijven van kinderboeken en schoolleesboekjes. De streekroman Bartje bleek meteen een succes. Het boek behoort tot de meest verkochte romans in Nederland en werd in vele talen vertaald. Na Bartje stopte hij als onderwijzer en werd schrijver.

Hoewel er veel overeenkomsten zijn tussen het jonge leven van Bartje en dat van Anne de Vries wil hij zelf niet van een autobiografie spreken. In 2010 verscheen: Een zondagskind. Biografie van mijn vader, Anne de Vries jr. (Recensie: klik hier) In 1972 werd Bartje met veel succes verfilmd tot een TV serie door Willy van Hemert.

Samenvatting

Bartje is een Drents jongetje, zoontje van een landarbeider en een van de (uiteindelijk) elf kinderen in het gezin. Als het boek begint is hij bijna 6 jaar en het eindigt als hij ca. 13 is. Het gezin is arm en afhankelijk van de rijke boeren in de omgeving voor werk en huisvesting. Van een onbevangen kleuter, die het liefst buiten speelt en van al wat leeft geniet, groeit Bartje, door schade en schande, op tot een vastberaden jongen die besluit zijn eigen leven op een andere manier in te richten.

Leeservaring

Wie aan Bartje denkt, zegt: "Ik bid niet veur brune bonen!" Ik geloof niet dat ik de oorspronkelijke uitgave die mijn grootvader bezat, gelezen heb. Ik weet ook niet veel meer van de TV-serie, al heb ik hem destijds wel gezien. Maar ik weet nog wel, dat de ouderen om mij heen het al vòòr de eerste aflevering over die scene met de bruine bonen hadden. En ik durf te wedden, dat als je de zin nu uitspreekt, veel mensen zullen weten over wie dat gaat. Bartje is er beroemd mee geworden: hij heeft een eigen standbeeld, zijn 12de verjaardag wordt elk jaar in Assen gevierd op de eerste zaterdag van september, hij heeft zelfs een Wikipagina (klik hier). Een romanfiguur dus die zo tot de verbeelding spreekt, dat hij een eigen leven gaat leiden. Dat maakt Bartje beslist tot een klassieker.

Zoals de kernzin al aangeeft: bij Bartje thuis zijn ze gelovig (Hervormd). Vooral moeder is erg gewetensvol en ook Bartje heeft een rotsvast vertrouwen in God: die zal hem helpen waar nodig, maar ziet ook alles wat hij niet goed doet. Vader gaat er allemaal wat losser mee om, tot verdriet van zijn vrouw. Het speelt een belangrijke rol in het verhaal, zonder voor niet-gelovigen storend te worden. Voor wie het verhaal door een sociaalhistorische bril bekijkt, is het daardoor alleen maar interessanter.

Het wordt een streekroman genoemd, dat is het ook, maar het is meer. Het is een ontwikkelingsroman. Het verhaal wordt grotendeels verteld vanuit het perspectief van Bartje. Je beleeft de gevoelens en gedachten van de kinderwereld van Bartje op die manier heel direct. Maar af en toe moet de verteller tussenbeide komen, om duidelijk te maken wat Bartje niet snapt of waarom de houding van de volwassenen zo funest is voor het vertrouwen van Bartje in grote mensen en hem daarmee tekenen voor de rest van zijn leven.

Zelf zegt Anne de Vries daarover:

"Bartje heb ik geschreven vanuit mijn jeugdgevoelens, gecombineerd met mijn studie en ervaring als schoolmeester. Bartje wil een schreeuw zijn om eerlijkheid in de opvoeding, om oprechtheid en belangeloosheid tegenover het kind, dat in ons graag een kameraad wil zien en zich telkens weer door ons bedrogen voelt. Het boek wil laten zien hoe daardoor bij het kind zich wel dezelfde ondeugden moeten ontwikkelen en dezelfde listen en achterbaksheden waar wij als grote mensen altijd mee te strijden hebben."

Als het boek begint, geniet Bartje nog intens van het buiten zijn en van wat de natuur hem geeft. Maar al snel moet hij, net als zijn grote broers naar school, en dat is de eerste angstige belevenis in de grote mensen wereld. Er zullen er nog vele volgen. Elk jaar krijgt hij er een broertje of zusje bij, het gezin moet verhuizen naar een achterbuurt als vader werkeloos wordt. Om aan nieuw werk en een iets beter huisje te komen, moeten de kinderen naar een andere (Gereformeerde) school en aan de nieuwe werkgever beloven dat ze elke zondag met het hele gezin in de (Gereformeerde) kerk zullen zitten. Bartje wordt groter, gaat steeds meer begrijpen van de zorgen en het verdriet van zijn moeder en bouwt een goede band met haar op. Als ze tot zijn grote verdriet uitgeput en uitgeblust sterft, krijgt hij een aardige stiefmoeder die nog meer kinderen meebrengt in het kleine huisje. Maar zijn lagere schoolopleiding is klaar en hij besluit weg te gaan zodra het kan. Hoewel hij gezworen heeft nooit landarbeider te worden zoals zijn vader, moet hij tot zijn teleurstelling wel een baantje aannemen als boerenknecht. Maar hij blijft vastberaden: eerst even dit, maar er komt vast nog wel iets beters op zijn pad. En zo trekt een 13-jarig jochie de wijde wereld in, op zoek naar geluk.

Wie puur naar de feiten kijkt, ziet een rauw verhaal, over honger, armoede, rampzalige huisvesting, onderdrukking, vernedering, verdriet. De harde klappen van het leven (en van zijn vader) maken Bartje vroeg wijs. Anne de Vries probeert niet te veroordelend te zijn: radeloosheid maakt redeloos.

Maar helaas sneuvelt langzamerhand Bartjes vertrouwen in (bijna) alle grote mensen, er is geen aandacht of begrip voor wat er in een kind omgaat. Hij ziet de machteloosheid van zijn ouders, voelt die zelf ook. Dat geeft hem de vastberadenheid alles anders te doen als hij groot is.

Helaas is het een waar verhaal: zo zag het leven eruit in de arme landarbeidersgezinnen in Drenthe rond 1925. Je zou denken: wie wil dat nou lezen? Maar het is Bartje zelf die er een bijzonder boek van maakt met zijn veerkracht, zijn optimisme, zijn streken, zijn zoeken naar liefde en kameraadschap, zijn dappere pogingen iets voor anderen te betekenen, maar vooral: met zijn dromen over de toekomst.

Een citaat (Bartje zit bij de baby, overdag heeft hij iets ondeugends gedaan):

"Bartje steekt zijn vinger in een handje. Wonderlijk-tere vingertjes klemmen zich erom. Grote blauwe ogen richten zich op de zijne, ernstige ogen in een simpel en rimpelig oudemannetjes-gezicht.

Bij het kijken in die ogen kan Bartje alles vergeten. Er mag een straaltje melk lopen uit het hoekje van de mond, en een verdacht luchtje komen uit de doek, die ogen behouden hun waardigheid. Ze zijn rein als de blauwe hemel en diep als het diepste water. De oneindigheid ligt erin. Het lijkt, of ze alles weten en alles zien; ze zijn misschien het enige op de wereld, dat alleen maar ernst en waarheid is. Waarom heeft hij nu een gevoel van spijt over deze dag? Waarom wordt hij verlegen door de ogen van een popje van 6 weken oud?

Bartje zucht. Hij zegt iets dat hij niet heeft bedacht, dat hem zo-maar uit de mond valt, alsof een engeltje het hem in het oor had gefluisterd.

"God.....", zegt Bartje hardop. "Wat?" vraagt moeder verschrikt. "God heeft de ogen van onze Berend," zegt Bartje en hij beseft meteen, dat hij erg stom geweest is.

Nou moet hij maar gauw naar buiten gaan. Hij kan er ene om zijn oren krijgen of de klabatse voor zijn broek. Of hij dat spotten soms ook in de schole leert, vraagt moeder verontwaardigd. Hij moest zich schamen. Is het hem nou precies gelijk, wat hij zegt."