Bernlef - Een onschuldig meisje

In oktober 2012 overleed Bernlef (pseudoniem van Hendrik Jan Marsman). Twee weken voor zijn overlijden stuurde hij het manuscript van Een onschuldig meisje naar zijn uitgeverij Querido, samen met Onbewaakt ogenblik en Wit geld (die inmiddels al gepubliceerd zijn). Het is de allerlaatste roman die hij voltooide. Bernlef is een van mijn lievelingsauteurs. Er staan aardig wat boeken met zijn naam erop in mijn boekenkast, alhoewel ik ze nog niet allemaal heb gelezen. Die bewondering is begonnen met Hersenschimmen. Het trof me dat Een onschuldig meisje als afronding van zijn oeuvre daar prachtig bij aansluit.

Samenvatting

De dertienjarige Lucille woont in een klein dorp, is een keer (onnodig) blijven zitten en heeft ouders die voortdurend ruziemaken. Ze is intelligent en snakt naar aandacht en wanneer er een nieuwe, aardige leraar op school komt, grijpt ze haar kans. Ze probeert hem te verleiden en vertelt haar vriendinnen de wildste verhalen over hen beiden, al gaat hij in werkelijkheid niet in op haar avances. Toch wordt de sfeer steeds grimmiger en beschuldigen de dorpelingen hem al snel van seksueel misbruik. Hoe kan hij zich verdedigen tegen een uit de hand gelopen leugen? 

Leeservaring

In 1984 werd Bernlef bij het grote publiek bekend met zijn roman Hersenschimmen, waarin hij op overtuigende wijze het dementeringsproces beschrijft vanuit het perspectief van een dementerende man. Het is bijna griezelig hoe je je al lezende totaal opgesloten voelt in het hoofd van deze hoofdpersoon. Sluipend gaat het bergafwaarts, met af en toe het besef: dit gaat niet goed, waar gaat dit heen? Het is zo knap om al schrijvende voor elkaar te krijgen dat de lezer zich zich steeds onbehaaglijker en benauwder gaat voelen...
Ook in zijn andere boeken draait het vaak om herinneringen, interpretaties, vreemde gedachten of inbeeldingen die de hoofdpersonen of mensen in hun omgeving parten spelen. In wiens hoofd zit de waarheid? Kan eenzelfde gebeurtenis op meer manieren uitgelegd worden? Bernlef speelt dit spel slim en boeit daarmee de lezer.

Je als gezonde, helder denkende man verplaatsen in de gedachtestroom van een dementerende is een huzarenstukje, maar datzelfde overtuigend doen in die van een dertienjarig meisje is helemaal bijzonder. En toch is dat wat er gebeurt. Het perspectief ligt in het verhaal afwisselend bij Lucille en bij Jos Swinkels, de nieuwe leraar. Op die manier krijgen we twee kanten van hetzelfde verhaal te lezen waaruit blijkt dat er zich in werkelijkheid niets schokkends heeft afgespeeld in het dorp.

Jos wordt gewaarschuwd voor Lucille: ze was de aanstookster van een groepje meiden dat de vorige lerares weggepest heeft. Maar Jos pakt het vanaf het begin anders aan en laat zich niet kennen. Omdat hij op de rest van de klas een goede indruk maakt met een nieuwe manier van lesgeven en leerlingen benaderen, gaan ze hem aardig vinden en het groepje meiden rond Lucille heeft er geen behoefte meer aan ook hem weg te pesten.
Als Lucille merkt dat ze daar alleen in staat, gooit ze het over een andere boeg. Ze is een beetje verliefd geworden op haar leraar en droomt over een verhouding. Ze probeert hem te verleiden, maar als hij daar niet op in gaat, gooit ze het over een andere boeg. Deels om weer bij haar vriendinnen in de belangstelling te staan en deels omdat haar dromen echter lijken voor haarzelf als ze die als waarheid aan anderen kan vertellen, verzint een verhouding met Jos.

Dat kan in een dorp natuurlijk niet geheim blijven. Tel daarbij op de zaken die onschuldig zijn, maar verkeerd uitgelegd kunnen worden, de roddeltantes die alles aangrijpen om de zaak te verergeren, ouders zonder echte belangstelling maar als de kippen erbij om hun tekortkomingen op anderen af te schuiven, een hoofdonderwijzer die zijn school geen slechte naam wil bezorgen enz. Het hele dorp veroordeelt Jos en na even tegenstribbelen erkent hij dat hij daar nooit tegenop zal kunnen en vertrekt.

Lucille en Jos, beiden slachtoffer van wat een heel dorp WIL geloven. De kracht van de geest is weer het hoofdonderwerp. Waar die kracht bij de oude man in Hersenschimmen het langzaam af liet weten en flakkerend uitging, wakkerden de dromen en verzinsels van een jong meisje het vuur van giftige overtuigingen aan. De oude man herkende de werkelijkheid niet meer, het dorp nam de verzinsels, roddels en verdachtmakingen aan als was het de werkelijkheid.

Ja, het wàs Een onschuldig meisje, dat niet besefte met welk vuur ze speelde. Hersenschimmen kostten Jos zijn baan. Maar hij koestert geen wrok en het boek eindigt met een mooie conclusie: dromen en dierbare herinneringen zijn een prachtig bezit, maar je kunt ze maar beter koesteren en voor jezelf bewaren. Niemand kan ze je ooit afnemen. Dat geldt ook voor mijn herinneringen aan vele intrigerende boeken.
Dank Hendrik Jan Marsman voor dit mooie afscheidscadeau!

Bernlef - Een onschuldig meisje. Amsterdam Querido, 2015. Geb., met stofomsl., 164 pg. ISBN: 978-90-214-5626-3.

Ik las dit boek als 10/30 van de Ik Lees Nederlands uitdaging 2015 (KLIK HIER).

© JannieTr, maart 2015.