Martin Michael Driessen - De pelikaan

Het gebeurt niet vaak dat ik een boek lees dat volop in de belangstelling staat. Ik kies liever iets dat nog niet door al zovelen onder de aandacht is gebracht en dat over het hoofd gezien dreigt te worden, terwijl het echt de moeite waard is. Maar soms vind ik het jammer als ik daardoor niet toekom aan veelbesproken titels die ik wel graag zou willen lezen. En dat was het geval met De pelikaan. Twee jaar geleden las ik met veel plezier Rivieren van dezelfde auteur (KLIK HIER)  nog voor hij daarmee de ECI literatuurprijs won en dat dus daarna eveneens heel veel aandacht kreeg. Driessen bleek met De pelikaan opnieuw een kanshebber, ditmaal voor de Libris literatuurprijs. En al zwoor ik na Rivieren dat ik meer van hem wilde lezen, hier was ik dus nog niet aan toegekomen. Er zijn inmiddels al zoveel recensies over verschenen (ook op DLVA) dat ik er niet veel meer aan toe te voegen heb. Behalve een notitie voor mijn leesarchief.

Samenvatting

Andrej is postbode in een slaperig stadje aan de Adriatische kust in communistisch Joegoslavië. Josip is verantwoordelijk voor de kabeltrein naar het heldenmonument boven op de heuvel. Hij is ongelukkig getrouwd en houdt er een minnares op na. Amateurfotograaf Andrej weet beelden van een amoureuze ontmoeting vast te leggen en begint Josip ermee te chanteren. Kort hierna ontdekt Josip dat postbode Andrej brieven open stoomt en geld steelt. Om aan de verwachtingen van zijn onbekende chanteur te voldoen begint hij op zijn beurt Andrej te chanteren. Intussen kabbelt de blauwe zee rustig door. Met een scherpe blik op beider geestesgesteldheid en met empathie voor zijn personages ontvouwt Martin Michael Driessen een parabel van onontkoombare, wederzijdse gebondenheid. 
Tegelijkertijd ontwikkelt zich de dreiging van de naderende Balkanoorlog, die hun stadje uiteindelijk zal verwoesten. Tegen de achtergrond van toenemende etnische haat en de teloorgang van communistische idealen in het Joegoslavië van na de dood van Tito weet Driessen het alledaags leven te verheffen tot opwindende literatuur. (Achterzijde boek).

De setting

Het verhaal begint met een beschrijving van het stadje in het Kroatische deel van Joegoslavië niet lang na de dood van Tito, met een hondenrenbaan, een bijzondere kabelbaan (ook die van Wiesbaden wordt genoemd) en de pelikanen op het strand. En we maken nader kennis met de hoofdpersonen Andrej en Josip. Alle elementen die een rol gaan spelen in de rest van het verhaal zijn aanwezig.
Door het perspectief afwisselend bij een van de beide mannen te leggen wordt de lezer nauw betrokken bij hun overwegingen en het sussen van hun geweten. Dat maakt dat je ze niet zonder meer veroordeelt, ook al doet hun opponent dat wel. Maar wij weten dan ook meer als lezer.

Symboliek, metaforen en humor

Wat zich vervolgens ontvouwt is een spannend verhaal, vol symboliek, metaforen en droge humor op z'n tijd. Tot op de allerlaatste bladzijde.

De kabelbaan bestaat uit twee rijtuigen die elkaar tegemoet rijden over een enkel spoor. Eén van boven naar beneden, de andere andersom. Door boven het rijtuig van waterbalast te voorzien, trekt het het andere omhoog. In het midden ontmoeten ze elkaar, daar is een stukje dubbelspoor, daarna gaat ieder weer zijns weegs. Zo is het ook met Andrej en Josip en met Josip en Jana: de beide mannen houden elkaar financieel in evenwicht zonder het te weten en Josip en Jana zijn af en toe samen, maar hebben daarnaast nog een ander leven.
Josip en Andrej zijn tegenpolen: Josip is een oudere held uit WO II, Andrej een jongeman die het gevoel heeft dat hij er niet toe doet. Hij rijdt rond met bijna lege posttassen, heeft weinig contact met de wereld om hem heen: een symbool voor het isolement van Kroatië? Als de Balkanoorlog zich begint aan te kondigen staat Andrej te trappelen om mee te doen, terwijl Josip weet wat oorlog betekent en de oplaaiende nationalistische gevoelens van zijn dorpsgenoten probeert te sussen.

De droge humor van Driessen: Wanhopig op zoek naar een vriendin spreekt hij een meisje aan op het strand: of ze een ijsje wil? Ja hoor.

"Ze at al het ijs op en keek hem af en toe aan. Het was ongelooflijk intiem. "Ik lust er nog wel één", zei ze. "Ik ook!" zei Andrej haast juichend en hij rende de houten trappen op naar  de ijsbar van het Esplanade. Het leek een soort zielsverwantschap te zijn. Na een half uur had hij haar alles over zichzelf verteld en zij zei dat paars haar lievelingskleur was. 

Deel twee (van de vijf) eindigt met de woorden: "Op die aprildag in 1988 begon hun wederzijdse afhankelijkheid." Het was de eerste dag dat ook Josip overgegaan was tot chantage. De Balkanoorlog sluipt de tekst binnen door de heftige gesprekken op het terras van het dorpscafé. Deel vier begint met een aanslag, nog geen oorlog, maar het zou niet lang meer duren. De dreiging, de onderlinge haat en vooroordelen, de plaatselijke schermutselingen. Driessen weet een hele onbehagelijke sfeer te creëren.

Mooie beeldspraak: "de lange rij leegstaande arbeidershuisjes die trapsgewijs de helling volgde, als de ruggengraat van een dood dier". Of toen Andrej op zijn fiets aangereden werd bij de bushalte: "de bus siste pneumatisch, als een voorwereldlijk monster dat de verwrongen fiets wellicht wantrouwde  als een soort onbekend insect."

De Pelikaan

De titel die een boek krijgt, komt nooit zomaar uit de lucht vallen. Waarom De pelikaan? Ik vond het wel leuk daar wat meer tijd aan te besteden. Allereerst zijn er de pelikanen die elk jaar terugkeren naar het strandje bij het dorp. Maar de pelikaan is ook het symbool van de bloeddonatiedienst, vanuit een christelijk achtergrondverhaal. Daaruit voortkomend zou de pelikaan zijn jongen voeden met zijn eigen bloed. Andrej heeft een hekel aan de dieren omdat ze hem herinneren aan de periode waarin hij uit geldnood bloed gaf. Josip heeft ervaring met oorlogsgewonden en redt het leven van Andrej na zijn ongeluk, door te zorgen dat zijn slagaderlijke bloeding niet tot de dood leidt. De mannen, die elkaar voor die tijd nauwelijks kenden, worden vrienden. Niet bewust van het feit dat ze elkaar chanteren en zo het geld (bloed?) rond blijven pompen. Zowel Andrej als Josip leven op van het geld: ze doen er dingen mee die hen gelukkiger maken.
Ook de kabelbaan zelf valt onder de metafoor: door water te lozen uit de ene wagon en te pompen in de andere, helpen de twee wagens elkaar op weg.

Als de oorlog begint, raken de pelikanen besmeurd met olie en zullen het niet overleven. Als we de metafoor doortrekken moeten we vrezen voor de gevolgen voor de kabelbaan en de hoofdpersonen.

Parabel van de pelikaan en de vissen

Op internet vond ik een fabel uit Indonesië over bedrog. Bij het lezen ervan bekroop me het onheilspellende gevoel dat Driessen hier een lijntje doortrekt naar Screbenica.... 
Een oude pelikaan liegt de vissen voor dat hun vijver binnenkort leeggevist zal worden. Hij weet wel een rustig plekje waar ze veilig zijn... Een kreeft ontdekt al snel het bedrog: de vissen worden niet door de pelikaan gered, maar opgegeten! Lees het verhaal
 
Tot zover mijn beleving van De pelikaan. Al wordt de ernst sterker en de humor minder naar het einde toe, toch ontlokten de slotwoorden me weer een wrange glimlach. Kortom: ik heb van dit boek genoten. Beetje laat misschien, maar toch van harte aanbevolen.

Martin Michael Driessen - De pelikaan. Amsterdam, Van Oorschot, 2017. Geb., 199 pg., ISBN:978-90-282-8048-9.

© Jannie Trouwborst, juni 2018.