Josha Zwaan - Parnassia

Juni 2011 - waardering: 8,0.

Inleiding:

 Josha Zwaan werd op 19 december 1963 geboren in Nieuw Zeeland, als dochter van Nederlandse immigranten. Toen zij drie jaar was verhuisde het gezin terug naar Nederland. Josha Zwaan groeide op in Zeeuws Vlaanderen, West-Friesland en op de Veluwe. Hoewel zij al een aantal korte verhalen en essays op haar naam had staan, is Parnassia haar romandebuut. Parnassia is gebaseerd op historische feiten. Voor het schrijven ervan heeft zij zich uitgebreid verdiept in de Joodse religie. Daarnaast heeft ze gebruik gemaakt van verschillende getuigenissen en literatuur over het lot van Joodse onderduikkinderen die ook na de oorlog bij hun niet-joodse pleegouders bleven wonen.

Tussen alle boeken over het grote leed dat de Tweede Wereldsoorlog teweeg bracht, is er nu een roman die laat zien dat ook het onbekende "kleine" leed grote impact kan hebben. Ooit zag ik een documentaire over de Joodse kinderen die na de oorlog niet meer terug gegeven werden aan hun natuurlijke ouders, niet omdat die ouders of andere familieleden er niet meer waren of niet meer voor ze konden zorgen, maar omdat men een christelijke opvoeding beter voor ze achtte. Maar verpakt in deze goed geschreven roman maakt deze onrechtvaardigheid veel meer indruk.

Inhoud: 

Het is 1942 en de vervolging van joden in Nederland wordt steeds grimmiger. De 4-jarige Rivka wordt door haar ouders ondergebracht bij een kinderloze dominee en zijn vrouw in Zeeland, die zich vol liefde over haar ontfermen. Rivka wordt Anneke en voor de buitenwereld zijn haar ouders omgekomen bij het bombardement op Rotterdam. Wanneer na de bevrijding haar vader en haar broertje Simon op de stoep staan om haar op te halen, herkent ze hen niet meer en kiest ze voor een nieuw bestaan als Anneke. Jaren later woont Anneke in Leiden, waar ze lesgeeft op een basisschool. Ze wordt verliefd op Joost, een beetje een outsider, en naar later blijkt met een joodse achtergrond, net als zij. Joost heeft tijdens de oorlog in een concentratiekamp gezeten. De geboorte van hun kinderen maakt bij zowel Joost als Anneke een stroom aan onderdrukte gevoelens en herinneringen los die niet meer te stoppen lijkt. Terwijl Joost zich steeds meer tot het joodse geloof begint te wenden, neemt Anneke afstand van hem en van haar gezin. Ze blijkt niet bij machte van haar kinderen te houden en een leven op te bouwen met anderen. Na de dood van Joost ontmoet de dan 70-jarige Anneke haar oudste dochter Sandra op het strand, en stukje bij beetje vertelt Anneke aan Sandra het verhaal van Rivka die Anneke werd, en hoe het zo ver heeft kunnen komen dat zij haar kinderen in de steek liet zonder ooit nog om te kijken.

Leeservaring:

Het motto van het boek is goed gekozen: Wie het verleden niet eert, verliest de toekomst, wie zijn wortels vernietigt, kan niet groeien (Fr. Hundertwasser). Daarna volgt een Proloog uit 1945 die meteen de basis zal leggen voor wat volgen gaat: de 7-jarige Anneke wordt op het schoolplein benaderd door een man die ze niet kent en een jongetje dat vage herinneringen oproept. Ze noemen haar Rivka, vragen of ze hen niet kent. Ze wordt bang, zegt dat ze Anneke heet en vlucht naar wat zij als haar mamma beschouwt.

De structuur die J.Z. vervolgens voor haar boek heeft gekozen is effectief. De begrafenis van Joost zet alles in gang. Afwisselend lezen we in de tegenwoordige tijd over de ontmoetingen tussen Sandra en haar moeder, met steeds als hoofdstuktitel: Dezelfde zee en in ik-perspectief, en het chronologisch vertelde verhaal van Rivka/Anneke in de verleden tijd en zij-perspectief, met hoofdstuktitels en tijdsaanduiding. Zo groeit de lezer mee met het verhaal dat Anneke vertelt: ze verandert terwijl ze haar verhaal vertelt, er over nadenkt, niet alles tegen Sandra zegt. Het personale zij-perspectief maakt duidelijk dat het Anneke zelf is die met haar herinneringen bezig is. Het ik-perspectief hoe ze worstelt met wat ze ontdekt en hoe ze dat Sandra uit moet leggen, terwijl ze het zelf niet helemaal begrijpt.

Zowel de term psychologische roman, als Bildungsroman is van toepassing op dit boek. Ondanks alles wat er gebeurd is en de impact die dat op het verloop van het leven van  Anneke en haar kinderen gehad heeft, zorgen de ontmoetingen en gesprekken met haar dochter voor een verandering in Anneke, komt ze dichter bij haar wortels. Het karakter van Anneke komt dan ook het best uit de verf. Sandra blijft veel vager, fungeert meer als middel om tot het doel: de bewustwording van Anneke, te komen. Ook de andere hoofdfiguren uit het boek zijn niet helemaal uitgewerkt: van de Joodse familieleden weten we niet zo veel en de pleegouders zijn vooral zorgzaam en lief. Dat brengt het Anneke-perspectief met zich mee. Van Joost wordt zowel via Anneke, als via Sandra wel weer een indringend beeld geschetst. Vooral de andere kinderen van Anneke en Joost komen nauwelijks aan bod. Van Jean, de partner van de huidige 70-jarige Anneke, horen we net genoeg om te begrijpen dat ook hij een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling die ze doormaakt.

De titel Parnassia verwijst zowel naar de strandtent waar moeder en dochter afspreken, als naar een zeldzaam duinplantje (dat Anneke dan ook vergelijkt met het tot uitsterven gedoemde Joodse volk). En naar de instelling voor geestelijke gezondheidszorg in de omgeving, waar Joost opgevangen werd toen de kampherinneringen hem tot waanzin begonnen te drijven.

Al met al heeft J.Z. een aangrijpend en spannend boek geschreven dat je maar moeilijk weg kunt leggen. Meeleven met Anneke en haar omgeving gaat vanzelf. Nergens worden er expliciete verwijten geuit. Het gaat hier slechts om het schetsen van de gevolgen die aan ondoordachte besluiten kunnen kleven. Net als aan het verdringen van traumatische ervaringen en herinneringen. 

Een knap debuut, geschreven in een aangenaam leesbare stijl, dat het verdient om volgend jaar tot de shortlist van de Academica Literatuur Prijs 2012 voor Debutanten door te dringen.

Voor achtergronden, interview en recensies zie ook de website van Josha Zwaan.

Josha Zwaan - Parnassia. Artemis, 2010. Paperback, 349 p., isbn 9789047201670.

Voor mijn discussietips bij dit boek: volg deze link.

©JannieTr, juli 2011.