Jan Siebelink - Margaretha

November 2012 - waardering: 7,0

Inleiding

Historische romans zijn het thema van dit seizoen bij de Leeskring Philippine. Als tweede boek lazen we Margaretha (2002) van Jan Siebelink. Een boek dat een stukje Nederlandse geschiedenis behandelt en dat ons tevens de mogelijkheid geeft te onderzoeken of er overeenkomsten zijn met een boek van Siebelink dat we vorig jaar lazen: Knielen op een bed violen. Een totaal ander onderwerp, een andere tijd, een ander geloof, een ander thema, maar misschien zijn er toch parallellen te ontdekken. De waardering van de leden van onze leesclub schommelde tussen de 5 en 7. De reden daarvan komt nog ter sprake. Hierboven het cijfer waarmee ik het boek waardeerde.

Inhoud

Op het eind van haar leven, teruggetrokken levend in het Abruzzi-gebergte, kijkt Margaretha van Parma (1522-1586), erkende bastaarddochter van Karel V, terug op haar leven. Net 10 wordt ze door haar vader uitgehuwelijkt aan Alessandro de Medici, die vermoord wordt voor het huwelijk op haar 12de geconsumeerd kan worden. Vijf jaar later trouwt ze met Ottavio Farnese, hertog van Parma en krijgt een tweeling: Karel (die sterft op 4-jarige leeftijd) en Alexander, die opgevoed wordt aan het Spaanse hof van haar halfbroer Philips en die later haar taak in de Nederlanden zal overnemen. Nadat ze in 1559 landvoogdes der Nederlanden is geworden, werkt ze o.a. met Willem van Oranje op wie ze in stilte verliefd is. Ondanks haar onafhankelijkheid blijft ze toch altijd de trotse Habsburgse dochter, ook als ze in 1567 van haar taak wordt ontheven. Deze boeiende roman valt vooral op door de uitstekende sfeertekening en de empathie waarmee de innerlijke strijd van de trotse, onafhankelijke Margaretha die toch steeds weer buigt voor de Habsburg-politiek, wordt beschreven.  (deels Biblion).

Leeservaring

Dat de waardering binnen onze leesclub niet unaniem was, had als voornaamste reden, dat men de structuur te ingewikkeld vond. Wie de moeite nam het boek voor een tweede maal te lezen kwam doorgaans tot een milder oordeel. Het vertelheden omvat de laatste 2 jaar van Margaretha's leven. Deze stukken, aan het begin en het eind van het boek en er verder tussendoor geweven, staan in de tegenwoordige tijd. Ze worden afgewisseld met herinneringen en mijmeringen van de oude en zieke Margaretha. Deze staan in de verleden tijd. Voor zover het de politieke geschiedenis betreft, worden ze redelijk chronologisch verteld. Dat geldt minder voor haar persoonlijke en door emoties gekleurde herinneringen aan bv. haar jeugd. Die willen nog wel eens willekeurig opgeroepen worden door de omstandigheden in het vertelheden. Dat betekent dat er geconcentreerd gelezen moet worden. Toch hoeft het geen belemmering te vormen bij het lezen van het boek, al zal een tweede lezing wel gemakkelijker gaan.

Het perspectief was voor iedereen duidelijk: dat ligt uitsluitend bij Margaretha. Door de ogen van de aftakelende, oude vrouw kijken we terug op haar leven en beleven haar laatste jaren mee. Een complicerende factor was ook het afwisselende gebruik van de ik-, jij- en zijvorm. Het lijkt alsof de vertelinstantie steeds een andere is. Maar dat neemt niet weg, dat het perspectief bij de enige hoofdpersoon blijft liggen: Margaretha. Siebelink maakte ook in Knielen(...ect.) gebruik van deze stijl, misschien om hiermee de afstand tot de hoofdpersoon te vergroten of verkleinen.

Een eendimensionaal perspectief is per definitie onbetrouwbaar. De historische gebeurtenissen lijken betrouwbaarder en afstandelijker door het gebruik van de zij-vorm, de persoonlijke herinneringen echter en directer door de ik-vorm. De jij-vorm komt (naar mijn idee) nog dichterbij: de hoofdpersoon praat ofwel tegen zich zelf of de schrijver toont hiermee zijn directe emotionele verbondenheid met zijn hoofdpersoon.

Verwarring was er bij de leesclubleden ook nog over de "alwetende verteller" die in sommige besprekingen werd genoemd. In mijn opvattingen daarover weet een alwetende verteller meer dan de hoofdpersoon van een roman: hij/zij weet ook wat er in andere personen omgaat en wat er bv. na de dood van de hoofdpersoon nog gebeurt. Natuurlijk weet Margaretha alles van haar eigen leven en wijst ze vooruit in haar mijmeringen naar wat verderop in het verhaal nog komt. Maar dat maakt haar nog geen alwetende verteller. En ander kenmerk is dat een alwetende verteller geen deel uitmaakt van het verhaal. En ook aan die voorwaarde wordt hier niet voldaan. (Zie Lezen en leesclubs, pg. 53 e.v.).

Over het tijdsverloop kan in deze roman ook het een en ander opgemerkt worden. De historische tijd is nauwkeurig aan te geven: het leven van Margaretha van Parma vormt de begrenzing (1522 - 1586). De meeste aandacht is er in het verhaal voor de gebeurtenissen tijdens de periode dat Margaretha Landvoogdes over de Nederlanden was (1559-1567). Er is daar sprake van tijdsvertraging, met veel aandacht voor details. Andere gebeurtenissen uit haar leven worden korter weergegeven (tijdsverdichting). Doordat de chronologie niet steeds gehandhaafd wordt, blijven de tijdsprongen onopgemerkt: dat zijn stukjes uit haar leven die overgeslagen worden, omdat ze minder interessant zijn voor het verhaal of omdat er te weinig over bekend is.

Voor een ieder gold, dat Margaretha een levensechte vrouw werd, zonder daarbij te betrekken of het geschetste beeld klopt met de feiten. Voor een roman is dat een pluspunt. Het boek werd dan ook niet als een historische verhandeling beschouwd met fictieve accenten, maar als een roman gebaseerd op historische feiten. De andere personages bleven echter wel vaag, maar dat voorspelde de titel al: Margaretha. Het werd niet als een tekortkoming ervaren.

Siebelink weet de spanning op te bouwen met een aantal niet zo voor de hand liggende gebeurtenissen. Ten eerste suggereert hij dat Margaretha verliefd was op de Prins van Oranje. Daar is geen bewijs voor, maar het past goed in het geromantiseerde verhaal. Daarnaast is er iets met de kleindochter van Margaretha: Margarita, dochter van Alexander en lieveling van Oma. Steeds wordt er naar iets gruwelijks verwezen, naar de wroeging van Margaretha en naar haar overtuiging dat ze zo God en het Habsburgse Huis heeft gediend, maar wat er was lezen we pas in de laatste hoofdstukken. Of deze Margarita bestaan heeft, wat er precies gebeurd is? Niemand kan het met zekerheid zeggen, maar het maakt het verhaal wel spannender. De feiten alleen uit het leven van Margaretha hadden anders waarschijnlijk een vrij saai verhaal opgeleverd.

Veel waardering was er bij iedereen voor de sfeertekening: alle geschetste details helpen mee om een helder beeld te vormen van de wereld die Margaretha omringde. Het is duidelijk dat hier veel research aan vooraf is gegaan. Op zoek naar anachronismen merkte een van de leden op, dat het reizen vast niet ze snel gegaan kan zijn, als op pg. 156 e.v. beschreven wordt. 's Ochtends vertrokken uit Brussel reed ze diezelfde dag nog naar Breda en zou dan ook nog Gouda en Delft bezoeken. Dat lijkt zelfs met de auto bijna onmogelijk....  Twijfel was er ook nog even over het speelgoed van de kleine Margaretha, maar dat bleek bij nader onderzoek al sinds 1300 te bestaan. Het oudste plaatjesboek in onze KB dateert uit 1521. Dus ook dat kan kloppen.

Er waren dit keer geen extra vragen gemaakt voor het bespreken van het boek. Aan de hand van enkele recensies en een interview en met behulp van de algemene vragen over historische romans ontstond er toch een levendige discussie. De laatste vraag spitste zich toe op de vergelijking met Knielen op een bed violen en andere boeken van Siebelink. Een van de leden merkte op dat het zich zeer goed kunnen verplaatsen in een vrouw al in meer boeken naar voren was gekomen. Daarnaast spelen ook hier godsdienstige gedachten en angsten een rol. Hoewel het om een ander geloof gaat, zijn de angsten van Margaretha vergelijkbaar met die zoals ze naar voren komen in o.a. Knielen(...ect.). Wat staat mij te wachten na de dood? Het zijn Siebelinks eigen angsten, geeft hij in een interview toe.

Hoewel er genoeg over te zeggen valt, zou ik het niet een uitgesproken leesclubboek willen noemen. Binnen ons thema was het wel een geschikt boek.

Jan Siebelink - Margaretha. Amsterdam, Bezige Bij, 2002. Geb., 351 pg., met krtn., chronologie en bronvermelding. ISBN: 90-234-0627-3.

© JannieTr, 28 november 2012.