April 2014 - waardering: 7,5.
Inleiding
De Groote Oorlog, zo noemen
Vlamingen de wereldoorlog van 1914-1918. Deze naam geeft al aan hoe groot de
impact daarvan in België geweest is en het is begrijpelijk dat in de aanloop
naar de 100-jarige herdenking daarvan veel boeken verschijnen met deze oorlog als thema.
Maar Johanna
Spaey (Leuven, 1966) is al langer gefascineerd door WO I: ze debuteerde in 2005 met ‘Dood van een soldaat’, een literaire thriller over WO I
waarmee ze de Nederlandse Gouden Strop en de Vlaamse Hercule Poirotprijs won. In
2007 verscheen ‘Vlucht’. Ook deze
psychologische roman speelt zich af tijdens en na WO I, maar nu zowel in Vlaanderen,
als in het neutrale Nederland. In 2010 verscheen: De eenzaamheid van het Westen, waarin dit keer de naoorlogse
slagvelden van WO I in Vlaanderen een rol spelen.
Voor meer informatie over Johanna Spaey , haar boeken en andere teksten, en de achtergronden
van WO I kun je terecht op haar site: Johanna Spaey (link)
Samenvatting
Voor Marieke
is 1914 een dood jaar, ook al staat de wereld in brand. Na de inval van de
Duitsers in Leuven, vlucht ze naar Nederland nadat haar ouders en kinderen voor
haar ogen werden vermoord. Ze is niet de enige Belg die de grens over wil, maar
haar vlucht brengt geen troost of opluchting. Ze stapt bijna letterlijk een
nieuwe oorlog binnen als ze werk vindt in een hotel in Oosterhout, eigendom van
een weduwe met drie kinderen. Marieke is ‘onwelvoeglijk’. Ze denkt met haar
lijf en hoopt dat mannen haar dode kinderen uit haar hoofd zullen verjagen.
Uiteindelijk wordt ze verbannen naar een vluchtelingenkamp.
Sybille, de
dochter des huizes, ontdekt intussen dat haar liefde voor een gevluchte
Belgische officier, geen kant op kan. Loopgravenliefde. Het duurt tot lang na
de oorlog, wanneer zij op haar beurt naar Leuven reist, voor ze grip krijgt op
de pijn die haar passie heeft veroorzaakt.
Vlucht
speelt zich af in de schaduw van de Groote Oorlog en brengt het verhaal van een
andere oorlog, dat van vluchtelingen in een land dat hen eerst met open armen
ontvangt, maar dat daarna steeds minder gastvrij wordt.
De vijand
heeft er een gezicht, maar liefde moet anoniem blijven.(Achterflap).
Leeservaring
Het boek stond al een poos in de kast. Ik had er
een dubbel gevoel over: Oorlogsverhalen lees ik niet graag, maar aan de ander
kant werd hier een thema aangeroerd waar ik wel in geïnteresseerd ben: de vluchtelingenproblematiek
van WO I. Een groot deel van mijn jeugd woonde ik in Amersfoort, vlakbij het
zgn. Belgenmonument. We speelden er 's zomers vaak, sleden van de heuvel af
in de winter en kwamen luisteren naar het carillon, als de leerling-beiaardiers
erop oefenden. Maar ik was toen te jong om te beseffen waar het voor staat.
Nu weet ik dat het door België geschonken is aan Nederland als
dankbetuiging voor de internering van gevluchte militairen en hun gezinnen tijdens
de Eerste Wereldoorlog. Het is in omvang het grootste monument van Nederland. Later
ben ik er nog eens terug geweest, nadat het gebouw uit 1919 in 2000 (opnieuw) gerestaureerd
was en weer zichtbaar gemaakt vanaf de weg, hoog op de Amersfoortse Berg. Ook
de lager gelegen muur, met indrukwekkende beeldhouwwerken, en de omringende
tuin zijn in oude luister hersteld.
Na de beëindiging van de Eerste Wereldoorlog waren
de uiterst gespannen verhoudingen tussen Nederland en België er de oorzaak van dat pas op 22 november 1938 een officiële
plechtigheid plaats vond. Koningin Wilhelmina en Koning Leopold III onthulden
toen gezamenlijk een gedenkplaat. Wie er meer over wil weten, kan het nalezen
op Wikipedia (link).
Maar nu het boek. Om met het genre te beginnen: het is in de eerste plaats een psychologische roman, met de oorlog als
achtergrond. De gruwelijke gebeurtenissen die beschreven worden op de eerste 10
bladzijden bepalen het verloop van het leven van de hoofdpersonen. Het trauma
van Marieke, de opvang van vluchtelingen en soldaten, de interneringskampen, de
mobilisatie van Nederlandse soldaten, de vergeefse verliefdheid van Sybille op
een Belgische officier: het is allemaal het gevolg van WO I, maar strijd wordt
er niet meer geleverd in de rest van het boek, of het moest de innerlijke en de
onderlinge strijd zijn die beide vrouwen moeten leveren om zich staande te
houden. Hoewel de schrijfster zich vooraf goed gedocumenteerd heeft en er tal
van historische feiten in verwerkt zijn, is het pas op de tweede plaats een
historische roman: de uitwerking van het
thema zou zo overgeplaatst kunnen worden naar andere oorlogen, trauma's en
vluchtelingenkampen. Waarmee niet gezegd is dat de historische waarde van deze
roman er niet zou zijn. Toch zou ik graag nog eens een uitgebreider verhaal lezen
over de ervaringen van opgevangen Vlamingen in Nederland in deze periode. Als
iemand zo'n boek kent, verneem ik graag de titel!
De
structuur is helder. Er zijn 4 delen,
met elk een andere ik-persoon die het woord voert. Ze sluiten vrijwel chronologisch
op elkaar aan binnen het verhaal; daarnaast zijn er af en toe flashbacks ter
verduidelijking of als herinneringen zich opdringen. Elk deel wordt vooraf
gegaan door een of twee citaten die weergeven waar de persoon in dat deel mee
worstelt.
Het eerste deel gaat over een jonge Duitse soldaat; zijn gemoedstoestand als hij Leuven
binnenkomt, bepaalt mede het lot van de familie van Marieke. In enkele
bladzijden wordt zijn korte leven geschetst. Hij vertelt het terwijl hij al
gestorven is.
Daarna het drama dat Marieke overkomt: haar ouders worden doodgeschoten en ook haar
tweeling, peuters nog. Door zich dood te houden overleeft ze. Maar ze blijft
zich haar levenlang (ten onrechte) schuldig voelen voor de dood van haar
kinderen, die haar achtervolgen in haar dromen en ook overdag steeds in haar
gedachten zijn. Ze heeft ze niet kunnen begraven. Haar leven in Nederland biedt
geen troost en al eindigt haar deel van het verhaal op het oog "gelukkig"
, van binnen ettert het schuldgevoel voort en blijft zijn tol eisen.
Ook uitgebreid aan het woord komt Sybille, de dochter van de weduwe die
het hotel drijft waar Marieke aanvankelijk ondergebracht wordt en waar ze een
poos werkt. Het is een uiterst kuis en ingetogen meisje, in tegenstelling tot
Marieke die zich aan elke man geeft om haar verdriet te kunnen bezweren. Ook
aan de Belgische officier Leon die
in het hotel verblijft en waarop Sybille verliefd wordt. Ze zorgt er samen met
haar moeder voor dat Marieke opgenomen wordt in een kamp in Nunspeet voor
"onwelvoeglijke" vrouwen. Haar
verhaal begint met de dag dat ze uit het klooster vertrekt waar ze ingetreden
was aan het einde van de oorlog toen bleek dat Leon plotseling vertrokken was en zij wist dat ze niet op zijn
liefde hoefde te hopen. Ze gaat naar Leuven om hem alsnog te zoeken, maar vindt
hem niet.
Het korte, laatste deel is voor Leon. Ook hij vertelt zijn verhaal
vanaf "gene zijde" net als de jonge soldaat, na zijn dood dus.
Vooral de karaktertekening
van Marieke is compleet: geregelde interne monologen zorgen voor een beter
begrip van wat er in haar omgaat. Voor Sybille is dat iets minder, maar genoeg
om ook met haar strijd een beetje mee te kunnen voelen. De mannen blijven vrij
vaag, maar spelen in het verhaal eigenlijk ook een bijrol. Dat geldt ook voor
de broer van Sybille, Victor, waar
Marieke uiteindelijk mee trouwt.
De namen
zijn waarschijnlijk niet willekeurig gekozen. Marieke doet denken aan het verhaal van Marieke van Nimweghen (link), het meisje dat met de duivel in zonde leefde. Maar de betekenis/oorsprong van
de naam is ook bitter/bedroefd en zee.
Uiteraard is Marieke bitter en bedroefd, maar in het verhaal wordt ze ook
meegnomen voor het eerst van haar leven naar zee.
Sybille
= Reeds in de 14e eeuw stelt men zich de Sibyllen voor als een rei van 12 door
God geïnspireerde vrouwen. Vaak werden ze afgebeeld op kerkdeuren, aangezien ze
als heidense profetessen de Kerk
voorspellingen deden, maar er niet binnenkwamen. Deze verklaring staat op de site van
het Meertens instituut. Dat zou mooi kloppen met de zgn. kloosterzuster, want
ze heeft zich nooit echt overtuigd non gevoeld. Zelf geeft ze echter een andere
verklaring voor haar naam.
Victor = overwinnaar. Victor is het uiteindelijk
die door zijn behoedzame en tedere manier van optreden en door respect op te
brengen voor haar manier om om te gaan met haar verdriet de overwinnaar genoemd
kan worden van "de duivel" die
Marieke in zijn greep heeft.
De onbekende
Duitse soldaat heeft terecht geen naam: hij is inwisselbaar voor elke
andere soldaat. Voor Leon heb ik
niet echt een verklaring. Een Vlaamse Leeuw zou ik hem niet willen noemen.
De titel Vlucht
geeft goed weer wat het thema van
deze roman is: escapisme. Iemand die
lijdt aan escapisme trekt zich terug in een "andere wereld", om de echte
wereld te vergeten. Voor Marieke zijn het de vele mannen waar ze het bed mee
deelt om haar verdriet te vergeten. Voor Sybille is het het klooster, als ze
begrijpt dat Leon of een andere man er voor haar niet inzit, omdat ze zich daar
te lelijk voor acht. Ook Leon is op de vlucht: eerst voor zijn liefdeloze
huwelijk en voor de oorlog. En daarna, als hij merkt dat ook Marieke niet echt
van hem houdt en Sybille wel, vlucht hij opnieuw en vlucht uiteindelijk in de
dood.
Binnen dit thema zijn de belangrijkste motieven:- het leed tijdens de Grote Oorlog in Vlaanderen
- liefde en seksualiteit (als middel voor escapisme)
- de behandeling van Vlaamse vluchtelingen, o.a. in interneringskampen
- de vlucht in het klooster (als vorm van escapisme)
- dood en zelfmoord
Johanna Spaey - Vlucht. Breda, De Geus, 2007.
Geb., 160 pg., isbn: 978-90-445-0823-9
© JannieTr, april 2014.
Ik las dit boek als 3/20 voor de Ik lees Nederlands uitdaging 2014.
