MIJN BOEKENKAST: Jan van Mersbergen - De laatste ontsnapping

April 2014 - waardering: 9,0.

Inleiding

Nadat ik Jan van Mersbergen bij toeval in begin 2012 ontdekte, heb ik met terugwerkende kracht en met heel veel plezier, al zijn eerder verschenen boeken gelezen. In januari 2013 was ik aan zijn meesterwerk toe: Naar de overkant van de nacht. En toen begon het lange, ongeduldige wachten op de volgende titel. Zijn dagelijkse blog (link) zorgde gelukkig voor wat afleiding, geschreven in dezelfde, hem typerende stijl: sober en tegelijkertijd, tussen de regels door, aan veel kleine details een volle, vaak ontroerende betekenis gevend. In februari van dit jaar was het dan eindelijk zover: De laatste ontsnapping verscheen en een onophoudelijke stroom van lovende recensies kwam op gang. Ik heb ze nog niet gelezen: ik wil eerst zelf bepalen wat ik er van vind. En dat laat zich simpel samenvatten. Opnieuw een bijzonder en ontroerend verhaal : een echte Van Mersbergen dus.

Samenvatting

Jij bent mijn vader, zegt de jongen aan de telefoon. Hij heet Deedee en is tien jaar. Wat betekenen familiebanden als je elkaar nog nooit gezien hebt? De vader (Ivan) vluchtte ooit voor de dienstplicht uit voormalig Joegoslavië en treedt al jaren op in het nachtleven in Amsterdam met een ontsnappingsact, waarbij hij zich aan een stoel laat vastbinden en vrij moet zien te komen. Na het eerste telefoontje van de tienjarige jongen dringt het nieuws nog niet tot hem door. Neemt iemand hem in de maling? Na het tweede telefoontje ontmoeten ze elkaar. Nu hij de jongen voor het eerst ziet, weet hij het zeker: Deedee lijkt sprekend op zijn jongere broer, die in Joegoslavië achterbleef en wel ging vechten.

Tijdens een verblijf aan de Zuid-Franse kust, waar de ontsnappingskunstenaar is uitgenodigd om op te treden, wordt duidelijk dat er meer speelt dan alleen de band met zijn zoon. Welke waarde heeft vrijheid als je volledig ongebonden bent? Op welke manier hebben je kinderen jou nodig en op welke manier heb jij je kinderen nodig? (Cossee).

Leeservaring

Wat is toch het geheim van Jan van Mersbergen? Hoe komt het dat boeken die zich afspelen in een mannenwereld zonder probleem door zowel mannen als vrouwen gewaardeerd kunnen worden? Dat geldt bv. voor Morgen zijn we in Pamplona(link), De macht van het stuur(link) en Naar de overkant van de nacht(link). Mannenonderwerpen (boksen, auto's), mannenvriendschappen (carnavalskameraden), extreem mannengedrag (kroegen en vrouwen), maar zó beschreven dat het allemaal slechts een levendig decor vormt voor een psychologisch goed onderbouwd verhaal. Een verhaal dat veel meer in zich heeft, dan je op het eerste gezicht vermoedt.

Zoals dat gaat bij een goed boek, moest ik het tweemaal lezen om er optimaal van te kunnen genieten. Het verhaal is zo geraffineerd opgebouwd dat de spanningsboog dwingt tot doorlezen. De subtiele verwijzingen, ontroerende details en de vele onderliggende thema's dreigen daarbij over het hoofd gezien te worden. Dan voelt het beter je maar onder te laten dompelen in het verhaal en pas bij een tweede lezing op die zaken te letten die in een recensie thuishoren.

Om met de structuur te beginnen. Even een term uit de verhaalanalyse: " in medias res": in het midden van de zaak, de vertelling start zonder duidelijke inleiding of sfeerschepping, terwijl de voorafgaande gebeurtenissen pas later (impliciet of expliciet) uit de doeken worden gedaan. Een vaak gebruikte techniek is het werken met flashbacks om de ontbrekende informatie te onthullen.

Het verhaal begint tijdens het opstijgen van het vliegtuig waarmee de ik-figuur (zonder naam, ik zal hem X noemen), Ivan (de gevluchte Joegoslaaf) en hun beider zoontjes (Ruben en Deedee) naar Zuid-Frankrijk gaan. Verwarrend voor de lezer, die zich meteen van alles afvraagt. Dat geeft al een zekere spanning. Daarna komen er via flash-backs steeds gedeeltelijke antwoorden, net genoeg om iets te verklaren en tevens de spanning vast te houden. De reis naar Frankrijk en alles wat zich daar afspeelt loopt als een rode draad door het boek. De lezer maakt alles mee terwijl het gebeurt, met in zijn achterhoofd de titel: De laatste ontsnapping. Ondertussen denkt X terug aan wat vooraf ging en daarbinnen komen de verhalen en herinneringen van Ivan die aan X verteld werden: flash-backs in flash-backs. Het klinkt ingewikkelder dan het is: alles loopt soepel in elkaar over en vormt één geheel. Toch is het deze structuur die zorgt voor het vasthouden van de spanning.

De hoofdrolspelers zijn uitsluitend mannen, de vrouwen zijn figuranten en er loopt ook nog een typetje rond: de vader van Elsje. Deedee en Ruben zijn dikke vrienden en echte jongetjes van 10. Knap neergezet en van precies de juiste leeftijd: wie nu nog een band met zijn zoon wil opbouwen zoals dat voor beide mannen geldt, heeft geen tijd te verliezen: het is nu of het is te laat. De moeders spelen nauwelijks een rol: het stoort niet. Zij kunnen hierin niets bijdragen, dit is nu eenmaal een vader-zoon verhaal.

Twee vaders, twee zonen, de verhaallijnen lopen samen op. X is de verteller: over zijn eigen situatie en wat hij weet van Ivan. Het kost veel moeite die informatie naar boven te halen: Ivan wil vooral vergeten. Naar wat hij voelt, moet X vaak gissen. Of hij moet het horen van anderen uit de omgeving van Ivan. X is door de crisis zijn baan kwijt, maakt zich zorgen over de toekomst. De mannen trekken veel met elkaar op. Maar terwijl Ivan zich steeds meer afkeert van zijn leven vol verdovende drank en vrouwen, omdat hij voelt dat hij maar één kans krijgt om alles anders te maken, stort X zich juist heviger in het nachtleven van de Delta, een kroegengebied in Amsterdam, waar Ivan zijn act opvoerde. Tot ook X begint te voelen dat er meer knaagt, dan alleen zijn werkeloosheid. "Jij bent verliefd op je hypotheek", zegt Ivan. Dat is raak: geld verdienen was belangrijker dan de omgang met zijn kinderen: wat weet hij van zijn eigen zoon? Die is voor hem bijna net zo vreemd als Deedee nu nog voor Ivan.

In Zuid-Frankrijk volgt een onverwachte apotheose. Ivan zal nog één keer de ontsnappingsact opvoeren, speciaal voor zijn zoon, die dat nog nooit gezien heeft. X zoekt wanhopig toenadering tot een onwillige Ruben. Het blijft spannend tot de laatste pagina.

Wie het boek voor de tweede maal leest, ontdekt prachtige uitspraken, kleine vooruitwijzingen, melancholische passages. En symbolen die het verhaal (en de titel) ondersteunen. Een leuke opdracht voor leesclubs die op te zoeken.

Tenslotte iets over het genre. Uiteraard is het een psychologische roman. Maar het is meer dan dat. Het is een geëngageerde roman. Niet van het ouderwetse, belerende type, maar heel subtiel en onderhuids. Veel thema's krijgen er een plaats in, maar voor mij sprong die van de vluchteling eruit. In een tijd waarin (mede door de "crisis") alle niet-autochtonen op één hoop gegooid worden, wordt in dit boek op een ontroerende manier beschreven hoe het is om een vluchteling te zijn. Het is een schrijnend portret geworden van iemand die alles wat hem lief was achter gelaten heeft, gekweld wordt door herinneringen en heimwee, door spijt en berouw, om wie hij achter moest laten en niet redden kon. Die zich na 20 jaar nog steeds een vreemdeling voelt en zich aan niemand meer durft te binden en zijn geheugen het zwijgen probeert op te leggen.