zondag 27 april 2014

Johanna Spaey - Vlucht


April 2014 - waardering: 7,5.

Inleiding

De Groote Oorlog, zo noemen Vlamingen de wereldoorlog van 1914-1918. Deze naam geeft al aan hoe groot de impact daarvan in België geweest is en het is begrijpelijk dat in de aanloop naar de 100-jarige herdenking daarvan veel boeken verschijnen met  deze oorlog als thema.
 Maar Johanna Spaey (Leuven, 1966) is al langer gefascineerd door WO I: ze debuteerde in 2005 met ‘Dood van een soldaat’, een literaire thriller over WO I waarmee ze de Nederlandse Gouden Strop en de Vlaamse Hercule Poirotprijs won.  In 2007 verscheen ‘Vlucht’. Ook deze psychologische roman speelt zich af tijdens en na WO I, maar nu zowel in Vlaanderen, als in het neutrale Nederland. In 2010 verscheen: De eenzaamheid van het Westen, waarin dit keer de naoorlogse slagvelden van WO I in Vlaanderen een rol spelen.
Voor meer informatie over Johanna Spaey , haar boeken en andere teksten, en de achtergronden van WO I  kun je terecht op haar site: Johanna Spaey (link)

Samenvatting

Voor Marieke is 1914 een dood jaar, ook al staat de wereld in brand. Na de inval van de Duitsers in Leuven, vlucht ze naar Nederland nadat haar ouders en kinderen voor haar ogen werden vermoord. Ze is niet de enige Belg die de grens over wil, maar haar vlucht brengt geen troost of opluchting. Ze stapt bijna letterlijk een nieuwe oorlog binnen als ze werk vindt in een hotel in Oosterhout, eigendom van een weduwe met drie kinderen. Marieke is ‘onwelvoeglijk’. Ze denkt met haar lijf en hoopt dat mannen haar dode kinderen uit haar hoofd zullen verjagen. Uiteindelijk wordt ze verbannen naar een vluchtelingenkamp.
Sybille, de dochter des huizes, ontdekt intussen dat haar liefde voor een gevluchte Belgische officier, geen kant op kan. Loopgravenliefde. Het duurt tot lang na de oorlog, wanneer zij op haar beurt naar Leuven reist, voor ze grip krijgt op de pijn die haar passie heeft veroorzaakt.
Vlucht speelt zich af in de schaduw van de Groote Oorlog en brengt het verhaal van een andere oorlog, dat van vluchtelingen in een land dat hen eerst met open armen ontvangt, maar dat daarna steeds minder gastvrij wordt.
De vijand heeft er een gezicht, maar liefde moet anoniem blijven.(Achterflap).

Leeservaring

Het boek stond al een poos in de kast. Ik had er een dubbel gevoel over: Oorlogsverhalen lees ik niet graag, maar aan de ander kant werd hier een thema aangeroerd waar ik wel in geïnteresseerd ben: de vluchtelingenproblematiek van WO I. Een groot deel van mijn jeugd woonde ik in Amersfoort, vlakbij het zgn. Belgenmonument. We speelden er 's zomers vaak, sleden van de heuvel af in de winter en kwamen luisteren naar het carillon, als de leerling-beiaardiers erop oefenden. Maar ik was toen te jong om te beseffen waar het voor staat.


Nu weet ik dat het door België geschonken is aan Nederland als dankbetuiging voor de internering van gevluchte militairen en hun gezinnen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het is in omvang het grootste monument van Nederland. Later ben ik er nog eens terug geweest, nadat het gebouw uit 1919 in 2000 (opnieuw) gerestaureerd was en weer zichtbaar gemaakt vanaf de weg, hoog op de Amersfoortse Berg. Ook de lager gelegen muur, met indrukwekkende beeldhouwwerken, en de omringende tuin zijn in oude luister hersteld.

 
Na de beëindiging van de Eerste Wereldoorlog waren de uiterst gespannen verhoudingen tussen Nederland en België er de oorzaak van  dat pas op 22 november 1938 een officiële plechtigheid plaats vond. Koningin Wilhelmina en Koning Leopold III onthulden toen gezamenlijk een gedenkplaat. Wie er meer over wil weten, kan het nalezen op Wikipedia (link).


 Maar nu het boek. Om met het genre te beginnen: het is in de eerste plaats een psychologische roman, met de oorlog als achtergrond. De gruwelijke gebeurtenissen die beschreven worden op de eerste 10 bladzijden bepalen het verloop van het leven van de hoofdpersonen. Het trauma van Marieke, de opvang van vluchtelingen en soldaten, de interneringskampen, de mobilisatie van Nederlandse soldaten, de vergeefse verliefdheid van Sybille op een Belgische officier: het is allemaal het gevolg van WO I, maar strijd wordt er niet meer geleverd in de rest van het boek, of het moest de innerlijke en de onderlinge strijd zijn die beide vrouwen moeten leveren om zich staande te houden. Hoewel de schrijfster zich vooraf goed gedocumenteerd heeft en er tal van historische feiten in verwerkt zijn, is het pas op de tweede plaats een historische roman:  de uitwerking van het thema zou zo overgeplaatst kunnen worden naar andere oorlogen, trauma's en vluchtelingenkampen. Waarmee niet gezegd is dat de historische waarde van deze roman er niet zou zijn. Toch zou ik graag nog eens een uitgebreider verhaal lezen over de ervaringen van opgevangen Vlamingen in Nederland in deze periode. Als iemand zo'n boek kent, verneem ik graag de titel!

De structuur is helder. Er zijn 4 delen, met elk een andere ik-persoon die het woord voert. Ze sluiten vrijwel chronologisch op elkaar aan binnen het verhaal; daarnaast zijn er af en toe flashbacks ter verduidelijking of als herinneringen zich opdringen. Elk deel wordt vooraf gegaan door een of twee citaten die weergeven waar de persoon in dat deel mee worstelt.
Het eerste deel gaat over een jonge Duitse soldaat; zijn gemoedstoestand als hij Leuven binnenkomt, bepaalt mede het lot van de familie van Marieke. In enkele bladzijden wordt zijn korte leven geschetst. Hij vertelt het terwijl hij al gestorven is.
Daarna het drama dat Marieke overkomt: haar ouders worden doodgeschoten en ook haar tweeling, peuters nog. Door zich dood te houden overleeft ze. Maar ze blijft zich haar levenlang (ten onrechte) schuldig voelen voor de dood van haar kinderen, die haar achtervolgen in haar dromen en ook overdag steeds in haar gedachten zijn. Ze heeft ze niet kunnen begraven. Haar leven in Nederland biedt geen troost en al eindigt haar deel van het verhaal op het oog "gelukkig" , van binnen ettert het schuldgevoel voort en blijft zijn tol eisen.
Ook uitgebreid aan het woord komt Sybille, de dochter van de weduwe die het hotel drijft waar Marieke aanvankelijk ondergebracht wordt en waar ze een poos werkt. Het is een uiterst kuis en ingetogen meisje, in tegenstelling tot Marieke die zich aan elke man geeft om haar verdriet te kunnen bezweren. Ook aan de Belgische officier Leon die in het hotel verblijft en waarop Sybille verliefd wordt. Ze zorgt er samen met haar moeder voor dat Marieke opgenomen wordt in een kamp in Nunspeet voor "onwelvoeglijke" vrouwen.  Haar verhaal begint met de dag dat ze uit het klooster vertrekt waar ze ingetreden was aan het einde van de oorlog toen bleek dat Leon plotseling vertrokken was en zij wist dat ze niet op zijn liefde hoefde te hopen. Ze gaat naar Leuven om hem alsnog te zoeken, maar vindt hem niet.
Het korte, laatste deel is voor Leon. Ook hij vertelt zijn verhaal vanaf "gene zijde" net als de jonge soldaat, na zijn dood dus.

Vooral de karaktertekening van Marieke is compleet: geregelde interne monologen zorgen voor een beter begrip van wat er in haar omgaat. Voor Sybille is dat iets minder, maar genoeg om ook met haar strijd een beetje mee te kunnen voelen. De mannen blijven vrij vaag, maar spelen in het verhaal eigenlijk ook een bijrol. Dat geldt ook voor de broer van Sybille, Victor, waar Marieke uiteindelijk mee trouwt.

De namen zijn waarschijnlijk niet willekeurig gekozen. Marieke doet denken aan het verhaal van Marieke van Nimweghen (link), het meisje dat met de duivel in zonde leefde. Maar de betekenis/oorsprong van de naam is ook bitter/bedroefd en zee. Uiteraard is Marieke bitter en bedroefd, maar in het verhaal wordt ze ook meegnomen voor het eerst van haar leven naar zee.
Sybille = Reeds in de 14e eeuw stelt men zich de Sibyllen voor als een rei van 12 door God geïnspireerde vrouwen. Vaak werden ze afgebeeld op kerkdeuren, aangezien ze als heidense profetessen de Kerk voorspellingen deden, maar er niet binnenkwamen. Deze verklaring staat op de site van het Meertens instituut. Dat zou mooi kloppen met de zgn. kloosterzuster, want ze heeft zich nooit echt overtuigd non gevoeld. Zelf geeft ze echter een andere verklaring voor haar naam.
Victor = overwinnaar. Victor is het uiteindelijk die door zijn behoedzame en tedere manier van optreden en door respect op te brengen voor haar manier om om te gaan met haar verdriet de overwinnaar genoemd kan worden van "de duivel"  die Marieke in zijn greep heeft.
De onbekende Duitse soldaat heeft terecht geen naam: hij is inwisselbaar voor elke andere soldaat. Voor Leon heb ik niet echt een verklaring. Een Vlaamse Leeuw zou ik hem niet willen noemen.

De titel Vlucht geeft goed weer wat het thema van deze roman is: escapisme. Iemand die lijdt aan escapisme trekt zich terug in een "andere wereld", om de echte wereld te vergeten. Voor Marieke zijn het de vele mannen waar ze het bed mee deelt om haar verdriet te vergeten. Voor Sybille is het het klooster, als ze begrijpt dat Leon of een andere man er voor haar niet inzit, omdat ze zich daar te lelijk voor acht. Ook Leon is op de vlucht: eerst voor zijn liefdeloze huwelijk en voor de oorlog. En daarna, als hij merkt dat ook Marieke niet echt van hem houdt en Sybille wel, vlucht hij opnieuw en vlucht uiteindelijk in de dood.
Binnen dit thema zijn de belangrijkste motieven:
- het leed tijdens de Grote Oorlog in Vlaanderen
- liefde en seksualiteit (als middel voor escapisme)
- de behandeling van Vlaamse vluchtelingen, o.a. in interneringskampen
- de vlucht in het klooster (als vorm van escapisme)
- dood en zelfmoord

Johanna Spaey - Vlucht. Breda, De Geus, 2007. Geb., 160 pg., isbn: 978-90-445-0823-9

© JannieTr, april 2014.

Ik las dit boek als 3/20 voor de Ik lees Nederlands uitdaging 2014.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten