Josha Zwaan - Dwaallicht

De meesten van ons kennen verschillende psychische ziekten van naam en hebben een globaal idee wat ze inhouden. Wie er mee te maken heeft in de directe omgeving heeft waarschijnlijk al een beter beeld van wat ze echt inhouden en betekenen voor het leven van de patiënt en zijn omgeving. Maar hoe het werkelijk is om te moeten proberen te leven met een psychische stoornis? Dat is voor een gezond mens niet voor te stellen, tenzij...... je in de huid kunt kruipen van zo iemand. Maar hoe doe je dat? Josha Zwaan heeft dat mogelijk gemaakt in deze aangrijpende, maar hoopgevende roman.

Samenvatting 

Dwaallicht gaat over leven met een psychische stoornis. Marthes leven wordt beheerst door angsten en wanen. Haar man Barend kijkt machteloos toe en hun kinderen zorgen inmiddels meer voor hun moeder dan zij voor hen. Tijdens een vakantie escaleert de situatie en Barend vertrekt met de kinderen. Marthe belandt in een psychose en zwerft wekenlang door Amsterdam. Heel voorzichtig leert ze zichzelf te accepteren en een sprankje zelfvertrouwen groeit. Maar past zij nog in het leven van haar gezin?
Voor het schrijven van deze roman heeft Josha Zwaan geput uit haar eigen ervaring met depressie en angst en uit haar ervaringen in de hulpverlening aan dak- en thuislozen en verslaafden. (Website Ambo/Anthos).

Leeservaring

Terwijl ik dit schrijf, ligt het derde boek van Josha Zwaan nog niet in de winkel. Eerder al las ik Parnassia (2010) (KLIK HIER)  en Zeevonk (2013) (KLIK HIER), mooie en interessante boeken, met aandacht voor het persoonlijke leed als gevolg van (soms nog onvoldoende bekende) historische gebeurtenissen (de opvang van Joodse kinderen in WO II, een jeugd in een Jappenkamp en getraumatiseerde ouders). Zware thema's en toch geschreven in een rustige en prettig leesbare stijl.
In de voorjaarscatalogus van Ambo/Anthos zag ik dat haar derde boek in februari uit zou komen. Ik vind het een voorrecht dat ik al eerder in de gelegenheid gesteld werd het te lezen. En ik kan met overtuiging zeggen: Dwaallicht overtreft haar vorige boeken! Misschien wel omdat het ook het meest persoonlijke is. Maar net als in de beide andere boeken wordt er op een bijzondere manier aandacht gevraagd voor onbegrepen persoonlijk leed, ditmaal niet veroorzaakt door een historische gebeurtenis, maar door een psychische ziekte. En dat in een spannend en meeslepend verhaal.

Bijna het gehele boek ligt het perspectief bij Marthe. Dat is ook nodig om echt te kunnen begrijpen wat ze doormaakt. Af en toe krijgt Barend het woord. Hij verwoordt wat het voor het gezin en de kinderen betekent om te leven met iemand als Marthe. Al houden ze allemaal nog zoveel van haar, haar ziekte is voor hen verstikkend. En tegelijkertijd een bron van zorg, ook voor de opgroeiende kinderen.

Het verhaal wordt niet geheel chronologisch verteld, maar de opbouw is achteraf bezien wel logisch. De eerste paar bladzijden hebben als titel: Belle-Île, zomer 2000. Marthe is met haar gezin op vakantie in Frankrijk. Ze ligt op het strand, maar voelt zich niet helemaal prettig. Nare herinneringen dringen zich op, maken haar angstig. Ze is bang dat het weer mis zal gaan met haar. Het hoofdstuk eindigt onheilspellend.

Dan volgt een deel met het jaartal 1996 erboven. Ondanks haar angsten probeert Marthe zichzelf te dwingen tot een korte vakantie in Zeeland, om het gezin een plezier te doen. In de loop van dit deel komen we ook meer te weten over haarzelf, haar man Barend en hun kinderen Willem, Jona en Luna. Haar man is cellist in een orkest. Marthe heeft Frans gestudeerd en vertaalt in opdracht Franse literatuur en poëzie. We lezen hoe ze elkaar hebben ontmoet. Tussen de regels door wordt duidelijk hoe erg de angsten, verwarring en chaos in Marthe's hoofd zijn en dat Barend ervan op de hoogte is, maar de situatie probeert te negeren, omdat hij niet meer weet wat hij er aan moet doen. Want Martha wil geen medicijnen en geen hulp, dan blijft er weinig over.
In de vakantie gaat het mis. Door de liefde tussen Barend en Marthe is ze in staat een poging te doen voor hem onder woorden te brengen wat er mis is. Hier een citaat opnemen van die gesprekken zou de zorgvuldige opbouw waarmee de lezer betrokken wordt bij wat er allemaal gebeurt in het hoofd van Marthe, teniet doen. Dat zal ik dus niet doen. Al lezend ontstaat er een beter begrip en is meeleven vanzelfsprekend. Zonder in een dramatische of sentimentele schrijftrant te vervallen, maar soms juist met poëtisch taalgebruik betrekt ze de lezer bij het lot van Marthe.

Dan springen we terug naar 1985, het jaar waarin hun zoon Willem werd geboren. Kort na de bevalling krijgt ze een psychose. Daaraan vooraf krijgen we haar voorgeschiedenis te lezen. En hoe haar ouders, onderwijzers, dokters, psychologen en psychiaters er mee omgegaan zijn. Wat medicijnen destijds betekenden. Haar eerste verblijf in een inrichting, waar iedereen wil dat ze praat over wat er in haar omgaat. Maar dat wil/kan ze niet. Ze wil naar huis en uiteindelijk mag dat en ze bouwt (stiekem) langzaam de medicijnen af die haar gevoelsleven zo vlak maken en accepteert dat de angst terugkomt, maar vertelt het niemand.

In het volgende hoofdstuk (1997) staat een ski-vakantie centraal. Het gaat niet goed binnen het gezin, de kinderen ontzien hun moeder en gaan steeds meer hun eigen gang, Barend trekt zich terug in zijn muziek, is steeds minder thuis en overweegt zelfs een eind aan de relatie te maken. Marthe voelt zich schuldig en stelt een ski-vakantie voor in Oostenrijk, omdat ze weet dat dat voor de rest van het gezin een grote droom is. Maar het blijkt dat ze zichzelf heeft overvraagd en het gaat mis. Barend kan er niet meer tegen en gaat er met de kinderen vandoor.

Marthe stort helemaal in (1998) en raakt op drift. Ze gaat totaal in de war een zwervend bestaan leiden. Komt in de meest ellendige situaties terecht, maar ondervindt ook steun van "lotgenoten". Uiteindelijk wordt ze gevonden en zoekt ze de rust van een klooster op.

In 1998-2000 is Marthe weer thuis. Met medicatie en therapeutische hulp zet ze haar leven weer op de rails. Ze ontdekt dat er tegenwoordig betere medicijnen zijn, met minder bijwerkingen en dat een therapeute een enorme steun kan zijn. Ze kan weer met plezier werken: Franse poëzie vertalen. Ze praat de gebeurtenissen uit met haar kinderen. Alles lijkt de goede kant op te gaan en dan lijkt het haar tijd om weer eens met z'n allen op vakantie te gaan, naar Frankrijk dit keer.

En zo keren we in het laatste hoofdstuk terug naar 2000 op Belle-Île. Zal het dit keer wel goed gaan? Het eerste hoofdstuk eindigde niet zo veel belovend....

Dwaallicht is een roman over liefde, waanzin en verlangen. Maar ook over (Franse) literatuur, muziek en andere vormen van schoonheid. De bovenstaande droge samenvatting kan op geen enkele manier voldoende weergeven wat Josha Zwaan schijnbaar moeiteloos doet: begrip kweken voor iedereen die te maken heeft met deze nare ziekte, als patiënt of als familielid. Scherpe en diepe emoties weet Josha Zwaan invoelbaar te maken, zonder zich te verliezen in dramatisch taalgebruik. Haar stijl blijft rustig en helder en overtuigt daardoor des te meer. Haar zinnen klinken vaak ritmisch en poëtisch, de symboliek is nooit ver weg.

Kortom: een aangrijpend boek over een serieus onderwerp dat voor velen een eye-opener zal blijken te zijn. Onbetaalbare informatie verstopt in een spannend en hoopvol verhaal en geschreven in een prettig leesbare stijl.

Tot slot toch nog maar een citaat, uit de vakantie in Zeeland. Barend leeft zich luidruchtig uit met de kinderen.

"Zijn kreten echoden in haar hoofd, mengden zich met de verwijten die hij haar al maanden maakte. Sinds hun verblijf aan zee verborg hij zijn onvrede, speelde met de kinderen of trok zich terug met zijn cello. Donkere tonen klaagden haar aan, wat hij niet uitsprak klonk iedere avond sterker door in zijn spel. Als de snaren hun stem te luid lieten horen, nam ze de strijkstok uit zijn handen, legde de cello voorzichtig op een zijde en nestelde zich op Barends schoot." 

Net als Parnassia is dit bij uitstek een leesclubboek. Zodra er discussietips beschikbaar voor zijn, zal ik daar nog een link voor maken.

Josha Zwaan - Dwaallicht. Amsterdam, Ambo/Anthos, 2015. Geb., 256 pg., isbn: 9789026330650

Ik las dit boek als 8/30 van de Ik Lees Nederlands uitdaging 2015 (KLIK HIER). 

© JannieTr, februari 2015