Alexander Münninghoff - De stamhouder : een familiekroniek

Elk jaar, begin november, organiseert het Zeeuws Archief in Middelburg een Open Archiefdag. Met een gevarieerd programma: lezingen, rondleidingen door de depots en tentoonstellingen rond een bepaald thema. Hoogtepunt van deze dag is de zgn. Vriendenlezing (KLIK HIER). Er wordt een schrijver uitgenodigd die n.a.v. één van zijn boeken komt vertellen op welke manier hij gebruik gemaakt heeft van archieven bij de research voor zijn verhaal. (Vriendenlezing: omdat de Vrienden =  donateurs van het archief  er twee uitnodigingen voor krijgen; andere belangstellenden kunnen een toegangskaart kopen).

In het verleden zijn o.a. Ad van Liempt, Frank Westerman, Kader Abdolah, Annejet van de Zijl, Arthur Japin en Hans Goedkoop op bezoek gekomen, deze 11de maal was de beurt aan Alexander Münninghoff met de lezing: Op zoek naar de andere waarheid. Uitgangspunten van zijn betoog: 
"Als archiefonderzoeker moet je altijd de andere waarheid zoeken. Er is nooit sprake van één enkele waarheid”, en: “De kennis over het verleden wordt onderschat. Ik vind dat je niet goed kunt leven als je niet weet wat er in het verleden gebeurd is. Je moet de bouwstenen kennen.
Aanleiding om juist hem uit te nodigen was zijn succesvolle boek  De stamhouder: een familiekroniek. Het toeval wil dat hij enkele dagen eerder met dit boek ook nog de Libris Geschiedenisprijs 2015 won. Het boek stond na een uitzending van Brands met Boeken op mijn verlanglijstje en toen ik van de lezing hoorde heb ik het met voorrang gelezen.


Samenvatting

Ik ben geboren op 13 april 1944 in Posen, een oude Poolse stad die eeuwenlang Pozna werd genoemd. Maar toen ik er geboren werd, te midden van bombardementen die het einde der tijden leken aan te kondigen, was dit Posen een Duitse stad vanwaaruit Hitler-Duitsland zijn Heerestruppen naar de Sovjet-Unie had gestuurd en die nu de verminkten, de gewonden, de doden en een onafzienbare stoet vluchtelingen terugkreeg.
Mijn familie had deel aan dat drama. Over hen gaat dit boek. En over de gevolgen van de oorlog. Over een sluwe grootvader, die op spectaculaire wijze een van de rijkste mensen van Letland was geworden, maar twee dagen voordat de oorlog uitbrak met zijn Russische vrouw en vier kinderen, met achterlating van al zijn bezittingen, moest vluchten naar Nederland. Over een naïeve vader, die aan het Oostfront, in het uniform van de Waffen ss, uit idealisme tegen de Sovjets vocht en vervolgens in Nederland ten onder ging. Over een moeder, die na de scheiding naar Duitsland vluchtte en mijn moeder niet mocht zijn. En over mij, de kleinzoon, de zoon, de stamhouder. (Achterkant boek).

Leeservaring

Alexander Münninghoff (Posen 1944) is journalist, oud-Ruslandcorrespondent en oud-oorlogsverslaggever, Ruslandkenner en schaakliefhebber. Zijn bestseller De stamhouder (2014) is autobiografisch en berust op feiten en familieverhalen. Hij begon zijn lezing dan ook met uit te leggen hoe journalisten (idealiter) werken: je hoort een verhaal, je checkt het, dubbel-checkt het en liefst nog een keer. Maar je moet ook oppassen een geweldig verhaal niet kapot te checken. En dan: hoe presenteer je je verhaal? Feiten met voetnoten?

Omdat het hier een familiekroniek betrof, koos hij ervoor de familieverhalen te checken in archieven waar mogelijk en te luisteren naar de visie over gebeurtenissen van verschillende familieleden en daaruit de meest waarschijnlijke en eensluidende verhalen te gebruiken. En dat alles te gieten in een leesbaar verhaal, zonder voetnoten, maar dicht bij de waarheid en heel prettig leesbaar voor niet-historici. Een non-fictieboek dus, maar met een literaire en spannende ondertoon.

Het verhaal wordt vrijwel geheel chronologisch opgebouwd, met enkele plaagstootjes om het spannend te houden: maar dat konden we toen nog niet weten / het ergste moest nog komen / de werkelijkheid zou schokkender blijken te zijn, dan we toen konden vermoeden (zulke opmerkingen). Hoofdfiguren in het boek zijn uiteraard de sluwe grootvader van Alexander, een keiharde zakenman, die alles en iedereen, ook zijn eigen familie, inzet voor zijn soms duistere zaken en die harteloos is naar o.a. de vader van Alexander, zijn moeder en zelfs geen oog heeft voor het welbevinden van zijn stamhouder. Met als dieptepunt de ontvoering van Alexander, als hij 7 jaar is, om ondergebracht te worden bij zijn door de oorlog getraumatiseerde vader en een stiefmoeder die zelf geen kinderen kon krijgen een van Alexander een "project" maakt, dat vooral succes op haar af moet stralen.

Daarnaast Frans, de vader van Alexander, waarvan duidelijk wordt in het verhaal dat zijn keuze voor de Waffen ss heel begrijpelijk is, gezien zijn achtergrond en de keiharde houding van de grootvader. En dat is wat A.M. bedoelde met: Op zoek naar de andere waarheid: door achtergrondverhalen te kennen, krijgen feiten een andere betekenis. Voor wie het boek nog niet las, was zijn opmerking tijdens de lezing: "achteraf denk ik, dat ik dezelfde keuze gemaakt zou hebben" verbijsterend. Maar in het verhaal worden heel goed de psychologische kant en de tijdgeest belicht. 

Dan is er het verhaal van Wera, de moeder van Alexander. Geminacht door haar schoonfamilie wordt ze getolereerd met haar kind, de stamhouder immers, tot Frans (de vader van A.M.) terugkeert van de oorlog. Maar als het huwelijk op de klippen loopt, laat grootvader beiden vallen: zonder inkomsten komen ze in zeer armoedige omstandigheden terecht. Als Wera naar haar moeder in Duitsland vlucht met haar kind, voert grootvader eerst rechtszaken en ontvoert tenslotte het kind om het onder te brengen bij zijn vader Frans, die daar niet op zit te wachten.

Hartverscheurend is het hele verhaal, voor Wera, Frans en vooral Alexander. Eigenlijk ontdekte A.M. pas tijdens het schrijven hoeveel hij eigenlijk om zijn moeder gaf, ondanks dat hij haar lang niet zag en haar kwalijk nam dat ze hem nooit teruggehaald heeft, terwijl ze daartoe echt niet in staat was. En hoe liefdeloos de verhouding met zijn vader en stiefmoeder was: nooit hielden ze rekening met hem of waren ze aanwezig op belangrijke momenten (diploma uitreiking middelbare school bv.), met als dieptepunt negeren van de zeer verdrietige omstandigheden waarmee het gezin van A.M. geconfronteerd werd en het verduisteren van een deel van de erfenis, bedoeld voor de zoon van A.M.

Hoewel bij de gemiddelde lezer echt wel een snaar geraakt zal worden door de tragische en psychologisch zware omstandigheden die beschreven worden, is het boek op een nuchtere toon geschreven. Het leest als een roman, door de (veronderstelde) dialogen en het naar beste weten aanvullen van beschrijvingen van omstandigheden en gebeurtenissen. Een compleet verhaal, dat geschreven moest worden, zoals A.M. zei, en waar wij alleen maar blij over kunnen zijn dat het geschreven ìs.
Of er nog een vervolg kwam, vroeg iemand uit het publiek. Dat zou best eens kunnen, stelde A.M. Samen met iemand anders (Ad van Liempt??) is er sprake van de politieke invloed, economische macht, manipulaties en invloedrijke relaties van grootvader Münninghoff eens echt helemaal, met behulp van alle beschikbare archiefbronnen, in kaart te brengen. Soms is dat moeilijk, omdat bepaalde archiefstukken nog niet openbaar zijn. Maar er wordt aan gewerkt, want het is bijna ongelooflijk hoe deze man werkelijk overal (tot aan de regering in ballingschap in Engeland) aan de touwtjes trok.

Een intrigerend verhaal dus, maar ook een aangrijpend verhaal en allemaal echt gebeurt. En dat alles prettig leesbaar. Van mij mag de NS-publieksprijs ook nog naar dit boek!

Alexander Münninghoff - De stamhouder: een familiekroniek. Amsterdam, Prometheus/Bert BAkker, 2014. Geb., 5de dr., 329 pg., isbn: 978-90-351-4226-8.

 Ik las dit boek als 35/30 van de Ik Lees Nederlands uitdaging 2015 (KLIK HIER).

© JannieTr, november 2015.