Jan Vantoortelboom - De man die haast had

Driemaal is scheepsrecht: na driemaal genomineerd geweest te zijn met een van zijn boeken voor de Zeeuwse boekenprijs, was het ditmaal raak. Jan Vantoortelboom is een Vlaming, maar woont nu alweer een aantal jaren in Zeeuws-Vlaanderen. Zijn eerste twee boeken speelden in West-Vlaanderen, ditmaal koos hij voor Zeeuws-Vlaanderen als locatie. "Dan kunnen ze niet meer om mij heen", grapte hij. Onzin natuurlijk, want om genomineerd te worden zijn de regels ruim: wonen of geboren zijn in Zeeland of een verhaal of non-fictie schrijven met Zeeland als locatie of onderwerp. 
Sinds de verschijning van zijn debuut (De verzonken jongen) was ik al van plan zijn werk te lezen. Het kwam er steeds niet van, maar nu kon ik er als Zeeuws-Vlaamse niet meer omheen. De kennismaking is bevallen. Dat is mooi, want dan heb ik er in elk geval nog twee tegoed!

Samenvatting

Leon ziet als klein kind zijn oppas Elsie een val maken waardoor ze zwaar gehandicapt raakt. Hij bezoekt haar trouw elke zaterdag in de instelling waar ze verblijft. Aanvankelijk omdat dat moet van zijn moeder, maar later omdat er tussen deze twee beschadigde en zwijgende mensen iets ontstaat: een verhouding van wederzijdse afhankelijkheid. Hij is de enige die zij toelaat, zij is de enige aan wie hij zich ooit emotioneel heeft kunnen binden. Leon is misschien niet schuldig, maar hij voelt zich verantwoordelijk voor Elsies toestand. En dat verantwoordelijkheidsgevoel gaat ver, wellicht te ver. (Achterzijde boek).

Leeservaring

Allereerst was het leuk om te herkennen hoezeer J.V. gebruik gemaakt heeft van de Zeeuws-Vlaamse omgeving. Leon groeide op in Zeedorp, een gehuchtje tegen de Westerscheldedijk vlakbij Ossenisse. Zijn vader werkte bij Dow Chemical in Terneuzen, een van de grootste werkgevers uit de buurt (waar veel "import" kwam werken) in ploegendienst als operator. Zijn moeder stortte zich op de geschiedenis van Zeeuws-Vlaanderen en werd actief in het organiseren van allerlei cultuur-historische evenementen. (Als kanttekening hierbij moet ik wel zeggen dat deze stereotype beschrijving wel wat ver gaat, want enkele van de genoemde activiteiten worden nog volop in Zeeuws-Vlaanderen en Oost-Vlaanderen ondernomen, ook zonder de inbreng van "import"). Maar goed, wat couleur locale voor de rest van Nederland kan geen kwaad.

Uit interviews blijkt dat er autobiografische elementen in het boek zitten. Uiteraard de woonplaats die J.V. gekozen heeft na zijn vertrek uit West-Vlaanderen. Maar belangrijker: ook hij heeft zijn moeder jong verloren en vreesde lange tijd ook jong te zullen sterven (vanwege erfelijke factoren) en vond het moeilijk te beslissen of hij dan wel kinderen wilde. Deze thema's komen voor in het boek, maar het verhaal gaat dieper.

Leon is een eenzaam jongetje. Veel aansluiting heeft hij niet op school, al raakt hij tenslotte bevriend met Bertrand, een vriendschap die zijn leven lang zal duren. Zijn moeder is vermoedelijk manisch-depressief, al wordt dat niet bij naam genoemd. Haar enorme dadendrang kan plotseling veranderen in een lusteloze periode die ze grotendeels in bed doorbrengt. In beide toestanden heeft ze geen oog voor Leon. Zijn vader kan niet goed omgaan met deze situatie en heeft het ook zwaar met de volcontinudienst. Als moeder opgetogen is, wil ze uit met vader die daarvoor eigenlijk te moe is.

Zo komt het dat Elsie (16 jaar) de vaste oppas wordt van Leon (7 jaar). Hij is dol op haar, ze ondernemen van alles, van samen kleuren tot verstoppertje spelen op de (verboden) zolder. Tot de dag waarop Elsie misstapt en door het zolderluik valt. Het kind weet niet wat te doen en blijft bij de bloedende en bewusteloze Elsie zitten tot na uren, 's avonds laat, zijn ouders thuiskomen. Opvallend is dat niemand oog heeft voor het trauma van het jongetje. Als hij later ook nog verneemt dat er misschien iets te redden was geweest als er meteen hulp was gehaald, is het logisch dat hij zich verantwoordelijk voelt voor de toestand van Elsie. Als enkele jaren later ook zijn moeder overlijdt, sluit Leon zich af voor alle andere mensen, behalve voor Elsie. Haar vertrouwt hij zijn gevoelens en emoties toe, ook al geeft ze nooit een teken dat ze hem verstaat of begrijpt. (Elsie verblijft in Home Windekind, een naam die ik bij toeval aantrof op een knus huis in Zeedorp...)

Alles wat er verder gebeurt in het boek is te verklaren als een gevolg van het traumatische ongeluk en de emotionele verwaarlozing van Leon. Ik heb De verzonken jongen nog niet gelezen, maar het zou zomaar ook de titel van dit boek geweest kunnen zijn. Zoals Elsie geen contact meer kan maken met haar omgeving, zit ook Leon opgesloten. Hij uit zich nooit, denkt veel, maar spreekt met niemand. Zelfs niet echt met zijn vriend Bertrand of Liliane, de vrouw waarop hij verliefd wordt. Ze weet zelfs niets van Elsie af.

De man die haast had is een titel die aangeeft hoe belangrijk het thema tijd is in het boek. Hij zag hoe Elsie van het ene op het andere moment van een levenslustig meisje in een kasplantje veranderde, hoe zijn moeder veel te vroeg doodging. Aan de toekomst denken was niets voor hem, je wist immers nooit of er wel een toekomst was? Dus waarom verder studeren, waarom belangstelling voor kennis, waarom op zoek naar een vrouw? Het huwelijk van zijn ouders en het verdriet van zijn vader waren geen voorbeeld. En zeker geen kinderen, om te voorkomen dat ze net als hij, al jong één van hun ouders zouden verliezen. Hij ontkende de tijd, weigerde er mee te rekenen, wantrouwde mensen die erop vertrouwden. Hij leefde zoveel als hij kon in het moment. 
Zo bezien is de titel niet verklaarbaar. Want Leon had geen haast. Totdat hij begon aan de bouw van zijn boot. Waardoor dat uitgelokt werd en waar dat toe leidde, moet hier onbesproken blijven. 

Een bijzonder verhaal, met psychologische en filosofische aspecten. Spannend en ontroerend, treurig en beklemmend. En toch ook verrijkend: hoe zwaar kan de tol van een verleden zijn? Hoe achteloos gaan we om met de tijd, zonder te weten hoeveel we nog te goed hebben? Welke beslissingen nemen wij over de levens van anderen (kinderen, ouders, partners), zonder erbij stil te staan wat ze er van vinden? Amai, wat een vragen in een niet eens zo dik boek!

Tot slot: hoe Vlaams is dit boek? Nauwelijks zou ik zeggen. Ik kwam enkele woorden en uitdrukkingen tegen die de herkomst van de schrijver verraadden (goesting, zetel, hij stak de schuld op). Maar die zijn inmiddels al een beetje ingeburgerd hier..... Net als amai ;-)

Jan Vantoortelboom - De man die haast had. Amsterdam, Atlas-Contact, 2015. Pb, 144 pg. ISBN: 978-90-254-4407-5.

Ik las dit boek als 37/30 van de Ik Lees Nederlands uitdaging 2015 (KLIK HIER).

© JannieTr, november 2015.