Joke J. Hermsen - Rivieren keren nooit terug

Joke Hermsen is schrijfster en filosofe. Beide disciplines beoefent ze, niet alleen los van elkaar, maar ook als elkaar versterkende elementen, in haar romans en essays. Haar vlotte pen maken essays als Windstilte van de ziel (KLIK HIER) en Melancholie van de onrust prettig leesbaar, ook voor lezers zonder een gedegen filosofische opleiding. In haar romans voegt ze daar nog een behoorlijke portie psychologie aan toe zoals in De liefde dus en Blindgangers (KLIK HIER). Ook in Rivieren keren nooit terug vinden we deze kenmerkende elementen uit de andere romans terug.

Ella Theisseling heeft grote moeite de dood van haar vader te verwerken. Het lukt haar niet te rouwen. Komt het doordat ze niet bij zijn sterven aanwezig was, is het de houding van haar moeder, of zijn het de tegenstrijdige gevoelens ten aanzien van hem?  Waarom zijn haar herinneringen aan hem en aan haar jeugd, zo verwarrend? Welke rol hebben ze gespeeld in haar verdere leven? En hoe moet ze nu verder? Om dat te ontdekken besluit ze er een poosje tussenuit te gaan. Ze gaat terug naar een plek waar ze goede herinneringen aan bewaart: naar de oevers van rivier de Gard in de Midi, waar de familie jarenlang de zomervakantie doorbracht en ze haar eerste liefde beleefde.

Via Parijs reist ze per auto in een rustig tempo af naar het zuiden. Onderweg koopt ze een schrift, dat ze wil gebruiken als dagboek van de reis. Maar als ze beseft hoe belangrijk de herinneringen zijn die naar boven komen, besluit ze het schrift ook daarvoor te gebruiken. Daartoe draait ze het schrift om en begint met het noteren daarvan achterin. Ze beschouwt het als een symbool van haar zoektocht: ergens in het midden zullen heden en verleden bij elkaar komen. Ook in de structuur van de roman werkt het zo: heden en verleden wisselen elkaar af, waarbij het verleden niet chronologisch gepresenteerd wordt, maar zoals het zich, vaak via associaties, aandient.
De jeugdherinneringen zijn geschreven in de ik-vorm en de tegenwoordige tijd, alsof ze haar nog levendig voor de geest staan. De reis in de zij-vorm en de verleden tijd, waaruit we al symbolisch af mogen leiden, dat ze deze zoektocht achter zich gelaten heeft. Dat ze er gelouterd als een anders mens uit zal komen. En dat de herinneringen altijd een onderdeel van haar toekomstige leven zullen zijn.

Voor mij was het eerste hoofdstuk in het eerste van de vijf delen die het boek telt een waar hoogtepunt. Zelden heb ik iets gelezen dat zo goed weergeeft hoe pubers zich voelen en gedragen. Hoe ouder je wordt, hoe moeilijker je daarbij lijkt te kunnen komen. Maar dit was herkenbaar en roept direct je eigen herinneringen naar boven. Het laatste hoofdstuk, waarin Ella de balans opmaakt en de toekomst weer met vertrouwen tegemoet durft te zien, is eveneens een hoogtepunt. Wat niet wil zeggen dat er daar tussenin geen bijzondere stukken voorkomen.

Naast deze hoofdlijn zijn er nog enkele andere draadjes die het verhaal een zekere spanning moeten geven: hoe was het verloop van haar jeugdliefde, ziet ze hem ook nog terug? Bestaat er een verwantschap tussen haar vader en een Franse baron? Heeft hij Russisch bloed? Is ze wellicht familie van een schilder uit die familie waar ze bij toeval op afstudeerde? Of is dat geen toeval? En dan is er nog een ontmoeting met een Spaanse antiquair die op zijn beurt weer een steentje bijdraagt aan haar catharsis.

Ik weet zeker dat lezers met een klassieke scholing op veel intertekstuele verwijzingen zullen stuiten. Ook degenen die hun jaarlijkse vakanties in Frankrijk doorbrengen zullen ongetwijfeld meer genieten van de cultuurhistorische plekken die Ella tijdens haar reis aandoet. Het beeld met de beschadigde Januskop dat ze in een van de plaatsen ziet, herken ik nog wel als symbool voor haar reis. Hoe kun je naar de toekomst kijken, als je het verleden geen plaats kunt geven. Ook mijn kennis van kunstgeschiedenis is beperkt, terwijl ook dat een rol speelt in het verhaal. Naar mijn idee meer als aankleding, dan als symboliek. Maar ook dat kan ik mis hebben.

Toch heb je die kennis niet perse nodig om van de filosofische en psychologische kanten te genieten. En van de schrijfstijl. Mooie meanderende zinnen, waarin natuurschoon, gedachten, herinneringen, indrukken en gevoelens tot uitdrukking worden gebracht. Na de laatste bladzijde overviel me een bepaalde melancholie en de behoefte mijn eigen herinneringen eens te bekijken.
Maar ook om op een filosofische manier naar het fenomeen herinnering te kijken. Wat gebeurt er als je herinneringen opschrijft? Worden het daarmee gestolde waarheden? Terwijl herinneringen toch soms ook veranderen in de loop van een leven. Het leven kan alleen maar achterwaarts worden begrepen, terwijl we het voorwaarts moeten leven (Søren Kierkegaard) ondervindt ook Ella. 
Rivieren keren nooit terug, luidt de titel. En hoewel de rivier niet lijkt te veranderen, is het water dat er nu door stroomt niet hetzelfde als dat van vroeger. Wat wel blijft, is de rivierbodem waarop Ella staat als ze in het laatste hoofdstuk haar conclusies trekt.

"Tijd is stromend water, maar haar herinneringen vormden de bodem, met kleinere en grotere obstakels, stenen, leem en zand, waarlangs het water zijn weg zocht. Elke druppel water die aan haar voorbij raasde, had over de bodem van het verleden geschraapt, over de zachte en de scherp uitstekende stenen en had daar iets losgewoeld en opgenomen zijn stroom, een stukje mos, een korrel zand, en dit alles bepaalde het moment waarin ze zich nu bevond. Ze kon die stenen en obstakels niet wegpoetsen of doen alsof ze niet bestonden. Het water moest erover heen stromen, en er telkens opnieuw zijn gang langs zien te vinden. Dit is het moment, dacht ze, waarop het verleden nog nakolkt, maar de toekomst als een vermoeden, net na de bocht gelegen, al voelbaar wordt."

Joke J. Hermsen - Rivieren keren nooit terug. Amsterdam, Arbeiderspers, 2018. Pb., 262 pg., 978-90-295-0543-7

© Jannie Trouwborst, maart 2018.