Miriam Guensberg - Held zonder vaderland

Voor Zeeuws-Vlaanderen eindigde de Tweede Wereld Oorlog al in het najaar van 1944. Niet dat er veel te vieren viel. Een enorme verwoesting, duizenden gesneuvelde soldaten en een vergissingsbombardement door de geallieerden op Breskens laten nog altijd hun sporen na. Zoveel jaren later zijn de herdenkingen nog talrijk in september en oktober. De Slag om de Schelde krijgt sinds kort eindelijk de aandacht die het verdient: hier begon de opmars van waaruit de rest van Nederland uiteindelijk ook bevrijd zou worden.

Dat daarbij een belangrijke rol vervuld werd door de Eerste Poolse Pantser Divisie is bij weinigen bekend. En dat zij (als ze hun dappere strijd overleefden) daarna als stateloos burger door het leven moesten gaan, weten wellicht nog minder mensen. Zo niet in Axel, waar zij nog altijd geëerd worden en waar schoolkinderen nauw en serieus bij de herdenkingen betrokken zijn. In Axel, maar ook in bv. Breda, dat kort daarna bevrijd werd, verwijzen Poolse familienamen nog steeds naar het land van herkomst van hun bevrijders.

De vader van Miriam Guensberg was een van hen. Door romans te schrijven met zijn geschiedenis als basis wilde ze aandacht vragen voor deze dappere, maar vergeten groep bevrijders van Nederland. Maar nu is voor haar het moment gekomen om het hele verhaal te vertellen in een biografie. Dolek Guensberg (1908-1990): Held zonder vaderland. Mijn vader: Pools, Joods en bevrijder.

Emotionele zoektocht

Wie een biografie wil schrijven, moet allereerst feiten verzamelen en zich verdiepen in historische achtergronden, maar daarnaast de nodige, objectieve afstand bewaren tot de persoon om wie het gaat. Dat valt niet mee als het om je vader gaat. Zeker niet als de feiten die tevoorschijn komen hartverscheurend zijn. Toch is Miriam Guensberg er in geslaagd een prettig leesbare mix te vinden van enerzijds feiten en historische achtergronden en anderzijds de haar kwellende gevoelens en haar liefde voor haar vader.

Haar vader komt uit het verhaal naar voren als een lieve, zachtaardige man, die besloten heeft, dat het verleden en zijn verdriet over het verloren vaderland niet zijn nieuwe geluk in het gezin mogen verstoren. Hij spreekt er dan ook nauwelijks over. Voor veel feiten moet ze zich behelpen de spaarzame momenten dat hij iets wilde vertellen en met afgeluisterde gesprekken met zijn lotgenoten. En daarnaast met archiefonderzoek en een bezoek aan zijn geboortedorp Nowy Targ. Daar ontmoet ze Karolina Panz, die een proefschrift schreef over de Joden in Nowy Targ. De verhalen die zij haar kan vertellen over het leven en de dood van niet alleen haar grootouders Guensberg, maar ook de rest van de Joodse bevolking zijn afschuwelijk. Het brengt haar ertoe even de feitelijke afstand los te laten en een hoofdstukje te reserveren om haar grootouders met terugwerkende kracht een emotionele brief te schrijven.

De geschiedenis herschreven

Uiteraard speelt de Tweede Wereldoorlog een grote rol in de biografie. Maar eigenlijk nog meer de voorgeschiedenis, en de gebeurtenissen en afspraken bij het einde ervan. Ze beschrijft uitgebreid de geschiedenis van Polen. Hoe het westen toekeek hoe het land van twee kanten werd aangevallen: in het westen door Duitsland en in het oosten door Rusland. Hoe de geallieerden wel graag gebruik maakten van de Poolse soldaten, die hoopten hun vaderland te bevrijden door mee te vechten, maar hoe ze vervolgens in de steek gelaten werden bij de vredesbesprekingen. Welke wreedheden ook van Russische zijde plaats gevonden hebben in Polen. En wat er gebeurde met de weinige Polen die na de oorlog terugkeerden naar het Polen onder Russische heerschappij. Er komen daarbij feiten naar boven die niet iedereen zal kennen, maar die de triestheid van deze persoonlijke geschiedenis alleen maar onderstrepen. 

Het particuliere leven

Maar Miriam Guensberg begint bij het begin en vertelt ook het persoonlijke verhaal van haar vader: zijn prettige jeugd in Nowy Targ, zijn studiejaren om arts te worden. Zijn besluit om zich aan te sluiten bij het Britse leger. Zijn ervaring als legerarts en de gevechten waarin hij terecht komt. Zijn ontmoeting met haar moeder, hun eerste tijd samen. Breda is bevrijd, maar hij kan er niet blijven, moet verder, de rest van Nederland bevrijden en daarna Polen, hoopt hij. Als dat een illusie blijkt, legt hij zich er diep triest bij neer, trouwt met haar moeder en ontwikkelt zich tot de eerste en een van de meest vooraanstaande anesthesisten van Nederland. Ondertussen gaat hij nog wel op zoek naar zijn beide broers, die oorlog overleefd blijken te hebben.
Het gezin is gelukkig, hij geniet ervan. Maar soms is hij stil en blijkbaar met zijn gedachten op een andere plek, bij zijn ouders en broers. Maar erover praten wil hij niet, dus laten ze hem de ruimte die hij blijkbaar nodig heeft. 

Poolse erebegraafplaats in Axel

Onrecht en onbegrip

De herinneringen van Miriam aan haar vader zijn warm. Het onrecht hem en andere Poolse bevrijders aangedaan, laat haar niet los. Het onbegrip bij zovelen die de geschiedenis niet kennen, doet haar besluiten het niet langer te verstoppen in romans, maar die geschiedenis in een biografie op schrift te stellen. Als nagedachtenis aan haar vader en al zijn dappere medestrijders.

Het resultaat is een prettig leesbaar boek, geïllustreerd met zwart-wit foto's van personen en documenten, over een donkere periode in onze geschiedenis. Het wijst ons erop, dat er behalve Britten, Amerikanen en Canadezen, ook Polen een groot offer gebracht hebben voor onze vrijheid.

Miriam Guensberg - Held zonder vaderland: mijn vader:Pools, Jood en bevrijder. Amsterdam, De Kring, 2019. Pb., 189 pg., zw.wit foto's, ISBN:978-94-6297-150-9

© Jannie Trouwborst, juni 2020.