Fictie of werkelijkheid, als interpretatie van de lezer

De meeste boeken die ik lees, krijgen een recensie, ten eerste op mijn blog, maar meestal ook op de recensiesite van De Leesclub van Alles. Maar soms weet ik niet zo goed wat ik met een boek aan moet. Als ik erin gestrand ben omdat het niet kon boeien of als het niet is wat ik ervan verwachtte, dan houdt het voor mij op. Maar soms is het iets anders wat me tegenhoudt er over te schrijven. Te hoog gegrepen voor mijn referentiekader, ook dat komt voor. Of een thema dat zo heftig is dat ik er te zeer bij betrokken raak om er objectief over te kunnen schrijven. En dan zijn er nog de boeken die me wel degelijk raken, aan het denken zetten, goed geschreven zijn, maar waar ik toch moeite mee heb.

 

Fictie versus werkelijkheid

 

Zo'n boek is Een goede moeder van Jan van Mersbergen. Het is het verhaal van een gescheiden moeder die geestelijk en lichamelijk niet in staat is om goed voor haar dochter en zichzelf te zorgen en het gevecht dat de vader levert met instanties om zowel een veilige omgeving voor zijn dochter te bewerkstelligen als het contact tussen moeder en dochter in stand te houden. Jan van Mersbergen is altijd al erg open geweest over zijn privéleven en hij maakt er dan ook geen geheim van dat het deels zijn eigen verhaal is. Maar op de laatste pagina benadrukt hij:

 

Dit is een roman. Alle personages, organisaties, plaatsen en gebeurtenissen komen voort uit de gedachtekronkels van de schrijver of zijn, als ze werkelijk bestaan, fictief gebruikt. Gelijkenissen tussen personages en bestaande personen kunnen alleen worden toegeschreven aan de interpretatie van de lezer. Vergeet daarbij niet dat fictie soms een krachtiger middel is om iets te vertellen dan onze beperkte werkelijkheid.

 

De literaire kant

 

Ik kom hier nog op terug. Eerst naar de literaire kant van het verhaal. Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van de moeder. Daarnaast is er de communicatie van de vader met de instanties. Deze twee verhaallijnen wisselen elkaar af en lopen niet gelijk op. Het verhaal vanuit het perspectief van moeder Anja begint op 28 maart 2019, als zij begint met het inspreken van haar ervaringen voor haar behandelaar. De communicatie van vader Evert met de instanties begint in oktober 2017. Uiteindelijk komen de tijdlijnen begin april 2019 bij elkaar. Aanvankelijk is het wat verwarrend, maar door de afwijkende typografie en als je de data in de gaten houdt, kun je zowel het relaas van Anja als het gevecht van Evert met de instanties goed volgen.

Het verhaal van Anja is geschreven in de kenmerkende vlotte schrijfstijl van Van Mersbergen. Dat leest prettig, maar soms vraag je je af of een verwarde moeder (uit wiens perspectief het geschreven is) wel zo helder kan formuleren. De aanloop naar het einde van het verhaal is daarentegen weer alleen verklaarbaar als Anja zich inderdaad zaken inbeeldt. 

Het thema

 

Maar wat is het thema van het boek? Je zou zeggen: het aantonen van het falende beleid van de instanties, die niet in staat zijn mee te helpen aan een veilige en gezonde omgeving voor de dochter en hulp aan de moeder. Dat kun je zeker opmaken uit de stukjes communicatie van Evert. Het is een belangrijk ingrediënt, maar dat lijkt me niet het hoofdonderwerp. Zeker, de zorgen om het welzijn van dochter Noes spelen de grootste rol. En daarin is Evert de vasthoudende held.

Maar toch is verreweg het grootste deel van het boek geschreven vanuit het perspectief van Anja, in een hele lange monoloog. Haar wanhoop spat van de bladzijden af. Het wordt niet duidelijk wat er precies met haar aan de hand is en ook niet waarom de hulp voor haar niet adequater op gang komt. Pas eind maart 2019 begint ze met het inspreken van haar verhaal voor haar behandelaar, eigenlijk aan het einde van het boek. Het zetje dat ze daarvoor krijgt, komt van Evert, die dan alweer de redder in nood blijkt te zijn.

De liefde speelt ook een belangrijke rol. Allereerst van beide ouders voor hun dochter. Maar ook tot op zekere hoogte voor elkaar. Zestien jaar huwelijk wis je niet zomaar uit.

Feit of fictie

Zoals hierboven in het citaat (achterin het boek) staat, moeten we deze roman als fictie beschouwen, omdat dat soms een krachtiger middel is om iets te vertellen dan onze beperkte werkelijkheid. Mijn interpretaties zijn dan ook voor mijn rekening. Maar het wordt me wel moeilijk gemaakt dit onderscheid te maken, als Jan van Mersbergen in de vele interviews en in zijn blog zoveel over het autobiografische gehalte van deze roman spreekt, dat werkelijkheid en fictie in mijn beleving door elkaar gaan lopen.

Anja en Noes zijn de slachtoffers in deze roman. Het lijkt heel redelijk dat Anja mag schelden op haar ex-man en mopperen over zijn onhebbelijkheden. Maar tegelijkertijd wordt daarbij wel alles opgesomd wat Evert allemaal over had voor zijn gezin en waar hij heel goed in was. En hoe lethargisch en onbekwaam Anja door de jaren heen geweest is. Je vraagt je dan wel af, waarom er niet veel eerder vasthoudende pogingen zijn ondernomen te onderzoeken wat er echt met Anja aan de hand was. 

De drijfveer van een schrijver

En daarmee kom ik tot de vraag die het me in dit geval moeilijk maakt een recensie te schrijven over dit boek. Ik blijf me namelijk afvragen wat de drijfveer van Van Mersbergen is geweest om dit boek op deze manier te schrijven. Het veiligst is ervan uit te gaan dat het gaat om het aan de kaak stellen van de falende instanties. Maar er speelt meer. Wie deze roman leest, ontdekt een moeder die niet goed voor haar gezin kan zorgen en een vader die van alles heeft geprobeerd, maar tenslotte niet anders kon dan voor zichzelf en zijn dochter te kiezen. Hij laat het Anja vertellen en op hem schelden, maar pleit zichzelf daarbij ook voor een deel vrij.

Daar is niets mis mee, want er zijn altijd twee partijen betrokken bij een relatiebreuk. Maar hier wringt het voor mij. Is een van de drijfveren achter het schrijven van deze roman geweest om naar buiten te brengen hoe de werkelijkheid van zijn scheiding en het gevecht om de kinderen eruit heeft gezien? Dat hij er echt zijn best voor heeft gedaan? En dat de uitkomst niet anders kon zijn, dan het in werkelijkheid ook was?

In dat laatste geval heb ik mijn bedenkingen. De ex-vrouw bestaat. Zij leest dit verhaal ook. Zij wéét wat feit en fictie is. De lezer weet dat niet. Die mag interpreteren zegt Van Mersbergen. Hij zou toch moeten begrijpen dat dat voor zijn ex-vrouw heel frustrerend is. Ze kan haar deel van het verhaal niet echt vertellen, maar dat het niet zo zal zijn als gesuggereerd wordt in het boek, doet hij af als de interpretatie van de lezer. Ook al geeft hij het de boek de troostende titel: Een goede moeder, als het mij zou overkomen zou ik vinden dat mijn ellende misbruikt is voor een goed verhaal.

Dus eigenlijk is mijn vraag: Mag een schrijver een roman schrijven die heel veel autobiografische elementen bevat en die daarmee ook het leven van anderen pijnlijk beïnvloedt zonder hun toestemming? Anja zegt in het boek, dat Evert behoorlijk chagrijnig werd als er kritiek kwam op een van zijn boeken. Of dat een feit of fictie is, zullen we wel merken.

Jan van Mersbergen - Een goede moeder. Amsterdam, Cossee, 2021. Pb, 285 pg., isbn: 978-90-5936-970-2.

© Jannie Trouwborst, januari 2022.