Mei 2014 - waardering: 8,0.
Inleiding
Gijs
IJlander (Alkmaar, 1947), een auteur waar ik wel nieuwsgierig naar was,
maar waarvan ik nog niet eerder iets las.
Veertien romans schreef hij tot dusver, en vaak gaat het daarin om
morele dilemma's. Zo ook in zijn nieuwe roman 'Vergeef ons onze zwakheid'
: Gijs IJlander brengt de lezer via een oude man met een doodswens, een
verpleeghuisarts en een aangespoelde walvis in morele verwarring over leven en
dood.
Hij debuteerde in 1988 met De kapper (bekroond met
de Geertjan Lubberhuizenprijs en de Anton Wachterprijs). Voor Twee harten op een schotel
(1998) ontving hij de Bordewijkprijs. In 2008 verschenen bij Uitgeverij Cossee
de roman Geen zee maar
water en een heruitgave van De
aanstoot. Zijn meest recente roman was Wildzang (2010). En nu dus Vergeef ons onze zwakheid. De
kennismaking viel niet tegen: ik heb dus nog wat tegoed!
Samenvatting
Sybrand Staring
heeft zich strikt aan de regels gehouden en zorgvuldig gehandeld. De dood op
verzoek van de oude heer Mos is zonder problemen verlopen. Toch komt
zorginstelling De Uiver onder vuur te liggen wanneer de dochter van Mos,
woonachtig in Amerika, de verpleeghuisarts wil laten vervolgen wegens moord.
‘Trek de stekker uit
de telefoon, zorg dat je voorlopig incommunicado bent,’ is het advies van zijn baas. Maar de pers
heeft er al lucht van gekregen en Sybrand wordt meedogenloos opgejaagd.
Hij vlucht naar zijn huisje op een Schots eiland, maar ook daar vindt hij geen
rust. Uit het keukenraam ziet hij een aangespoelde walvis op het strand liggen
en kan amper geloven hoe de eilanders met het enorme beest omgaan. IJlander
beschrijft het langzame sterven van de gigantische potvis in ongeëvenaarde
scènes. Met kippenvel zien wij Sybrands verontwaardiging over de nog levend
gefileerde reus en begrijpen zijn paniekerige reacties na het sterven van de
heer Mos. We constateren – volledig geboeid door het verhaal – hoe moeilijk het
soms kan zijn om het goede van het kwade te onderscheiden. Vooral als het om
een leven gaat.
Wij zijn geneigd te denken dat wij principiële vragen over leven en dood
verstandig en moreel verantwoord tegemoet treden. Maar Gijs IJlanders
betoverende roman laat zien hoe een aangespoelde walvis en de doodswens van een
oude man ons in uiterste morele verwarring kunnen brengen. (website Cossee).
Leeservaring
"Romans
waarin het gaat om morele dilemma's", ik kan niet zeggen dat dat voor
mij als een aanbeveling klinkt om een boek te gaan lezen. Niet dat ik niet
geïnteresseerd zou zijn in morele dilemma's (juist wel), maar als een boek
daarmee aangeprezen wordt, vrees ik voor een saai, betuttelend boek, waarbij de
lezer een bepaalde morele overtuiging
krijgt opgedrongen. Niets bleek minder waar! Dit boek van Gijs IJlander doet
precies wat van literatuur verwacht mag worden: het zet je aan het denken over zaken die zo
vanzelfsprekend lijken en het verandert je kijk op bepaalde aspecten van het
leven voorgoed. En dat allemaal in een emotioneel geladen en spannend verhaal,
dat op een aangename manier verteld wordt en boeit van begin tot einde.
Rond het
thema euthanasie spelen allerlei (verwante) motieven een rol: leven en
dood, verantwoordelijkheid, respect, het geweten, oordelen, dier en mens,
vriendschap, status, menselijke waardigheid. Maar ook angst, eenzaamheid en
waanzin.
Het grootste deel van het verhaal speelt zich af
op een van de Hebriden (Schotland). Het eiland is de perfecte symbolische plek voor deze innerlijke, eenzame strijd.
Zonder verwanten, met slechte communicatiemiddelen, als buitenstaander vaak vijandig bejegend door de eilandbewoners, gevlucht en
toch een gevangene: niet gemakkelijk weg kunnen, maar wel geconfronteerd worden
met je geweten en levensvragen.
Het perspectief
ligt uitsluitend bij dokter Sybrand Staring. Een keuze die het mogelijk
maakt te begrijpen waar zijn verwarring, spijt, gewetensbezwaren vandaan komen
en ook zijn reacties daarop.
Als verpleeghuisarts leert hij het echtpaar Mos
kennen als mevrouw Mos ziek wordt en ernstig lijdt, maar zich op geen enkele
manier door hem wil laten helpen, zelfs niet met pijnbestrijding. Hij kan het
maar met moeite aanzien en krijgt de indruk dat ze met haar lijden haar man wil
straffen: hij moet het allemaal machteloos aanzien. Ten einde raad pleegt ze
zelfmoord en verontschuldigt zich daarvoor in een briefje. De arts vindt het
naar dat ze zo moest eindigen, maar probeert zichzelf voor te houden, dat men
respect op moet brengen voor de keuze van elk individu in zake leven, dood en
lijden.
Hij leert Arend Mos beter kennen, te goed
misschien wel. De man vertelt hem over zijn leven: over hoe hij zijn vrouw en
dochter nauwelijks zag door zijn werk in Afrika en hoe hij daar een ander gezin
had. Hoe hij na zijn definitieve terugkeer uit Afrika voor zijn daar geboren
zoon in Nederland woonruimte en een opleiding regelde. Hoe zijn dochter en
vrouw het daar heel moeilijk mee hadden. Weer probeert Sybrand geen oordeel te
hebben over het leven van de ander en als die ander hem tenslotte om euthanasie
vraagt, ziet hij geen reden waarom hij die zou moeten afwijzen. Ook al voelt
het niet goed. Hij neemt alle regels in acht, vraagt de man expliciet of hij
geen contact op moet nemen met zijn zoon en dochter. Niet nodig, wordt er
gezegd. En als alles formeel geregeld is, voert hij de euthanasie uit. Maar dan
al voelt hij zich er niet prettig bij.
We leren Sybrand goed kennen, als een gevoelig
mens, misschien wel te gevoelig om een goede dokter te kunnen zijn (en dat
terwijl we doorgaans de neiging hebben dokters teveel afstandelijkheid te
verwijten....). Ook in Schotland komt hij gevoelsmatig in de problemen: daar is
de aangespoelde walvis en de respectloze manier waarop daarmee om gegaan wordt.
En een zwerfhond die hij beschermt tegen afschot door een schapenboer die zegt dat
hij zijn lammeren heeft doodgebeten. Ook al zo'n dilemma: het is het instinct
van de hond, mag een mens beslissen dat het leven van zijn dieren belangrijker
zijn dan dat van de hond. Hij probeert de hond, die aan hem gehecht lijkt, binnen
te houden.
Dan is er de eenzaamheid, de angst ontdekt te
worden, een bericht in een Britse krant waarin hij Dr. Death wordt genoemd. Hij
krijgt nachtmerries, achtervolgingswanen, verwaarloost zichzelf, drinkt teveel,
kortom het gaat niet goed. Dan komt het moment waarop hij beseft dat het zijn
geweten is dat hem verwijt, dat hij Mos een gemakkelijke uitweg bood, dat hij
zijn dochter niet de kans gegeven heeft haar vader te confronteren met zijn
fouten. Daar verandert een vrijspraak en goedkeuring van zijn handelen niets
aan. Hij heeft niet goed gehandeld!
"Hij
mocht zich aan de regels hebben gehouden- toch klopte er iets niet. Waren de
regels niet te beperkt in hun nadruk op zelfbeschikking, zonder veel rekening
met de omgeving te houden? Steeds meer kreeg hij het gevoel Arend Mos te hebben
geholpen bij het ontlopen van zijn verantwoordelijkheid. Hij kon de
beschuldiging van de boze dochter niet van zich af zetten."
Zijn vrouw (die thuis was gebleven) weet hem
uiteindelijk te overtuigen naar huis te komen. Daar gaat het niet echt beter. Hij blijft
thuis met ziekteverlof, blijft piekeren, voelt niets voor een
"verzoeningsgesprek" met de uit Amerika overgekomen dochter, twijfelt
ernstig aan zijn geschiktheid als arts. Als hij op uitnodiging van zijn baas
naar het verpleegtehuis komt voor een gesprek, raakt alles in een
stroomversnelling.
Dit is bij
uitstek een boek dat geschikt is als leesclubboek. Niet zozeer vanwege het
thema euthanasie op zich, maar juist vanwege ermee verwante zaken. Het
oordeel: "een mens heeft recht op
euthanasie, dus is de dokter verplicht dat te doen" , wordt hier o.a. ter
discussie gesteld. Wat betekent het voor de dokter als mens? En respect: voor
het leven en sterven van mens èn dier, voor de individuele beslissingen inzake
lijden en vroegtijdig sterven. Verantwoordelijkheid, betrokkenheid. Kortom: wie
een spannend en boeiend boek wil lezen en daarna een enerverende en zinnige discussiebijeenkomst
wil meemaken zal over dit boek niet teleurgesteld zijn. Nergens is sprake van
de door mij gevreesde betutteling: zelf nadenken over wat Gijs IJlander
aandraagt, daar gaat het om!
Een interview over het (schrijven van) dit boek
kun je via deze LINK beluisteren.
Gijs
IJlander - Vergeef ons onze zwakheid. Amsterdam, Cossee, 2014. E-book, 154
pg. Als paperback: isbn: 9789059364738.
©JannieTr, mei 2014.