Gijs IJlander - Vergeef ons onze zwakheid

Mei 2014 - waardering: 8,0.

 Inleiding

Gijs IJlander (Alkmaar, 1947), een auteur waar ik wel nieuwsgierig naar was, maar waarvan ik nog niet eerder iets las.  Veertien romans schreef hij tot dusver, en vaak gaat het daarin om morele dilemma's. Zo ook in zijn nieuwe roman 'Vergeef ons onze zwakheid' : Gijs IJlander brengt de lezer via een oude man met een doodswens, een verpleeghuisarts en een aangespoelde walvis in morele verwarring over leven en dood.

Hij debuteerde in 1988 met De kapper (bekroond met de Geertjan Lubberhuizenprijs en de Anton Wachterprijs). Voor Twee harten op een schotel (1998) ontving hij de Bordewijkprijs. In 2008 verschenen bij Uitgeverij Cossee de roman Geen zee maar water en een heruitgave van De aanstoot. Zijn meest recente roman was Wildzang (2010). En nu dus Vergeef ons onze zwakheid. De kennismaking viel niet tegen: ik heb dus nog wat tegoed!

Samenvatting

Sybrand Staring heeft zich strikt aan de regels gehouden en zorgvuldig gehandeld. De dood op verzoek van de oude heer Mos is zonder problemen verlopen. Toch komt zorginstelling De Uiver onder vuur te liggen wanneer de dochter van Mos, woonachtig in Amerika, de verpleeghuisarts wil laten vervolgen wegens moord.
‘Trek de stekker uit de telefoon, zorg dat je voorlopig incommunicado bent,’ is het advies van zijn baas. Maar de pers heeft er al lucht van gekregen en Sybrand wordt meedogenloos opgejaagd.
Hij vlucht naar zijn huisje op een Schots eiland, maar ook daar vindt hij geen rust. Uit het keukenraam ziet hij een aangespoelde walvis op het strand liggen en kan amper geloven hoe de eilanders met het enorme beest omgaan. IJlander beschrijft het langzame sterven van de gigantische potvis in ongeëvenaarde scènes. Met kippenvel zien wij Sybrands verontwaardiging over de nog levend gefileerde reus en begrijpen zijn paniekerige reacties na het sterven van de heer Mos. We constateren – volledig geboeid door het verhaal – hoe moeilijk het soms kan zijn om het goede van het kwade te onderscheiden. Vooral als het om een leven gaat.
Wij zijn geneigd te denken dat wij principiële vragen over leven en dood verstandig en moreel verantwoord tegemoet treden. Maar Gijs IJlanders betoverende roman laat zien hoe een aangespoelde walvis en de doodswens van een oude man ons in uiterste morele verwarring kunnen brengen. (website Cossee).

Leeservaring

"Romans waarin het gaat om morele dilemma's", ik kan niet zeggen dat dat voor mij als een aanbeveling klinkt om een boek te gaan lezen. Niet dat ik niet geïnteresseerd zou zijn in morele dilemma's (juist wel), maar als een boek daarmee aangeprezen wordt, vrees ik voor een saai, betuttelend boek, waarbij de lezer  een bepaalde morele overtuiging krijgt opgedrongen. Niets bleek minder waar! Dit boek van Gijs IJlander doet precies wat van literatuur verwacht mag worden: het zet je  aan het denken over zaken die zo vanzelfsprekend lijken en het verandert je kijk op bepaalde aspecten van het leven voorgoed. En dat allemaal in een emotioneel geladen en spannend verhaal, dat op een aangename manier verteld wordt en boeit van begin tot einde.

Rond het thema euthanasie spelen allerlei (verwante) motieven een rol: leven en dood, verantwoordelijkheid, respect, het geweten, oordelen, dier en mens, vriendschap, status, menselijke waardigheid. Maar ook angst, eenzaamheid en waanzin.

Het grootste deel van het verhaal speelt zich af op een van de Hebriden (Schotland). Het eiland is de perfecte symbolische plek voor deze innerlijke, eenzame strijd. Zonder verwanten, met slechte communicatiemiddelen, als buitenstaander  vaak vijandig  bejegend door de eilandbewoners, gevlucht en toch een gevangene: niet gemakkelijk weg kunnen, maar wel geconfronteerd worden met je geweten en levensvragen.

Het perspectief ligt uitsluitend bij dokter Sybrand Staring. Een keuze die het mogelijk maakt te begrijpen waar zijn verwarring, spijt, gewetensbezwaren vandaan komen en ook zijn reacties daarop.

Als verpleeghuisarts leert hij het echtpaar Mos kennen als mevrouw Mos ziek wordt en ernstig lijdt, maar zich op geen enkele manier door hem wil laten helpen, zelfs niet met pijnbestrijding. Hij kan het maar met moeite aanzien en krijgt de indruk dat ze met haar lijden haar man wil straffen: hij moet het allemaal machteloos aanzien. Ten einde raad pleegt ze zelfmoord en verontschuldigt zich daarvoor in een briefje. De arts vindt het naar dat ze zo moest eindigen, maar probeert zichzelf voor te houden, dat men respect op moet brengen voor de keuze van elk individu in zake leven, dood en lijden.

Hij leert Arend Mos beter kennen, te goed misschien wel. De man vertelt hem over zijn leven: over hoe hij zijn vrouw en dochter nauwelijks zag door zijn werk in Afrika en hoe hij daar een ander gezin had. Hoe hij na zijn definitieve terugkeer uit Afrika voor zijn daar geboren zoon in Nederland woonruimte en een opleiding regelde. Hoe zijn dochter en vrouw het daar heel moeilijk mee hadden. Weer probeert Sybrand geen oordeel te hebben over het leven van de ander en als die ander hem tenslotte om euthanasie vraagt, ziet hij geen reden waarom hij die zou moeten afwijzen. Ook al voelt het niet goed. Hij neemt alle regels in acht, vraagt de man expliciet of hij geen contact op moet nemen met zijn zoon en dochter. Niet nodig, wordt er gezegd. En als alles formeel geregeld is, voert hij de euthanasie uit. Maar dan al voelt hij zich er niet prettig bij.

We leren Sybrand goed kennen, als een gevoelig mens, misschien wel te gevoelig om een goede dokter te kunnen zijn (en dat terwijl we doorgaans de neiging hebben dokters teveel afstandelijkheid te verwijten....). Ook in Schotland komt hij gevoelsmatig in de problemen: daar is de aangespoelde walvis en de respectloze manier waarop daarmee om gegaan wordt. En een zwerfhond die hij beschermt tegen afschot door een schapenboer die zegt dat hij zijn lammeren heeft doodgebeten. Ook al zo'n dilemma: het is het instinct van de hond, mag een mens beslissen dat het leven van zijn dieren belangrijker zijn dan dat van de hond. Hij probeert de hond, die aan hem gehecht lijkt, binnen te houden.

Dan is er de eenzaamheid, de angst ontdekt te worden, een bericht in een Britse krant waarin hij Dr. Death wordt genoemd. Hij krijgt nachtmerries, achtervolgingswanen, verwaarloost zichzelf, drinkt teveel, kortom het gaat niet goed. Dan komt het moment waarop hij beseft dat het zijn geweten is dat hem verwijt, dat hij Mos een gemakkelijke uitweg bood, dat hij zijn dochter niet de kans gegeven heeft haar vader te confronteren met zijn fouten. Daar verandert een vrijspraak en goedkeuring van zijn handelen niets aan. Hij heeft niet goed gehandeld!

"Hij mocht zich aan de regels hebben gehouden- toch klopte er iets niet. Waren de regels niet te beperkt in hun nadruk op zelfbeschikking, zonder veel rekening met de omgeving te houden? Steeds meer kreeg hij het gevoel Arend Mos te hebben geholpen bij het ontlopen van zijn verantwoordelijkheid. Hij kon de beschuldiging van de boze dochter niet van zich af zetten."

Zijn vrouw (die thuis was gebleven) weet hem uiteindelijk te overtuigen naar huis te komen.  Daar gaat het niet echt beter. Hij blijft thuis met ziekteverlof, blijft piekeren, voelt niets voor een "verzoeningsgesprek" met de uit Amerika overgekomen dochter, twijfelt ernstig aan zijn geschiktheid als arts. Als hij op uitnodiging van zijn baas naar het verpleegtehuis komt voor een gesprek, raakt alles in een stroomversnelling.

Dit is bij uitstek een boek dat geschikt is als leesclubboek. Niet zozeer vanwege het thema euthanasie op zich, maar juist vanwege ermee verwante zaken. Het oordeel:  "een mens heeft recht op euthanasie, dus is de dokter verplicht dat te doen" , wordt hier o.a. ter discussie gesteld. Wat betekent het voor de dokter als mens? En respect: voor het leven en sterven van mens èn dier, voor de individuele beslissingen inzake lijden en vroegtijdig sterven. Verantwoordelijkheid, betrokkenheid. Kortom: wie een spannend en boeiend boek wil lezen en daarna een enerverende en zinnige discussiebijeenkomst wil meemaken zal over dit boek niet teleurgesteld zijn. Nergens is sprake van de door mij gevreesde betutteling: zelf nadenken over wat Gijs IJlander aandraagt, daar gaat het om!

Een interview over het (schrijven van) dit boek kun je via deze LINK beluisteren.

Gijs IJlander - Vergeef ons onze zwakheid. Amsterdam, Cossee, 2014. E-book, 154 pg.  Als paperback: isbn:  9789059364738.

©JannieTr, mei 2014.

Ik las dit boek als 5/20 voor de Ik lees Nederlands Uitdaging 2014