J.J. Voskuil - De buurman

"Lees Voskuil!" zette Gerbrand Bakker onlangs boven één van zijn columns. Voskuil schreef onder andere de zevendelige romancyclus Het Bureau, met ruim vijfduizend pagina’s de dikste roman uit de geschiedenis van de Nederlandse literatuur. De cyclus gaat over het wel en wee van Voskuils alter ego Maarten Koning die werkzaam is op Het A.P. Beerta-Instituut. Model stond het Meertens Instituut, waar Bakker (als ik me niet vergis) ook enige tijd werkzaam is geweest. Het laatste deel van Het Bureau verscheen in 2000. Dat Bakker een groot liefhebber is van het werk van Voskuil was me wel bekend. Op zijn weblog zei Bakker eens dat hij zich voornam ooit een biografie over Voskuil te schrijven. Het is er nog niet van gekomen, maar wie weet?

J.J. Voskuil (1926-2008) schreef veel meer dan deze cyclus die ik wat veel vond om mee te beginnen. Maar ik wilde toch ook wel eens proeven van het werk waar één van mijn lievelingsschrijvers zo enthousiast over is. Dus haalde ik in de kerstvakantie De buurman in huis. Nu zegt één boek natuurlijk niet genoeg, maar ik heb er zo van genoten, dat ik graag een volgende titel zal proberen. Op aanraden van Bakker zal dat De moeder van Nicolien worden.

De buurman

Maarten en Nicolien de Koning wonen op een bovenwoning aan de Herengracht in Amsterdam. Als ze op een dag nieuwe bovenburen krijgen zijn ze niet meteen enthousiast. Van de vorige buurman hadden ze geen last, d.w.z. ze zagen hem zelden. En in een echtpaar heeft Nicolien geen zin:

"Er zal toch geen echtpaar komen?"
"Ik heb geen idee."
"Want ik heb geen zin om hier samen huisvrouwtje te gaan zitten spelen."
"Ach."
"En dan bij elkaar op de koffie of thee zeker. Ik denk er niet over!"
"Dat heb je toch zelf in de hand?"
"Wat zou ik dat verschrikkelijk vinden!"
"Wacht nou maar eerst af," suste ik". "Als het zover is, dan kun je nog altijd zien."

Maar er komt een man van rond de zestig wonen, alleen lijkt het. Maar al snel komt er een jongere man bij hem inwonen. Het blijkt om een homostel te gaan en dat maakt bij Nicolien iets los dat het hele verdere boek een rol speelt en ook de nodige druk legt op de relatie met Maarten.

Voskuil is een meester in de dialogen. Maarten met zijn nuchtere, analytische kijk op de wereld om hem heen en een scherp inzicht in de karaktertrekken van de personen waar hij mee omgaat, moet heel wat incasseren via de emotionele en onlogische reacties van Nicolien. Het leidt tot een agressieve ruzietoon van Nicolien tegenover een stilzwijgen of trachten te sussen van Maarten. Naarmate ze meer met het stel (Peer en Petrus) te maken krijgen, des te heftiger worden hun woordenwisselingen.

Underdogs

Voor Nicolien zijn Peer en Petrus als homo's underdogs die beschermd moeten worden en die hartelijkheid van haar verdienen. Voor Maarten in de eerste plaats mensen, waar je wel of niet mee op kan schieten en waarvan niet alles goed gepraat moet worden omdat ze een andere seksuele voorkeur hebben. Waar hij zeker niets van moet hebben, is als ze het zo overdreven laten zien. Zo ergert hij zich eraan als de mannen elkaar zoenen tijdens visites. Maar als hij tegen Nicolien zegt dat zij dat zelf toch ook niet doen als ze ergens op visite zijn, krijgt hij de wind van voren en volgen er scheldpartijen en huilbuien.
Nicolien stort zich helemaal op haar underdogs, drinkt er geregeld thee mee (!) en laat zich van alles welgevallen. In haar onzekerheid om hen vooral niet te kwetsen kan ze eindeloos zeuren over wat ze moet doen of zeggen en hoe de opmerkingen of het gedrag van Maarten wel niet over zullen komen.
Maarten kan niets goeds doen, elk wederwoord of zelfs normale zinnen worden uitgelegd als homohaat en zijn moeder wordt er steeds weer bijgesleept.

Krijg je daar als lezer geen genoeg van? Nee, toch niet. De ruzies gaan steeds hetzelfde en dat is behalve triest ook wel humoristisch. Je voelt het al aan komen, maar de onzinnige argumenten van Nicolien zijn steeds weer verrassend. Bovendien zit er een ontwikkeling in het verhaal. Peer blijkt onberekenbaar en Petrus heeft een heel vervelend, eigenwijs karakter. Ook zijn beiden behoorlijk egocentrisch.

Maar hoe Maarten ook zijn best doet, het is nooit goed in de ogen van Nicolien. Tot uiteindelijk ook de emotionele en labiele Nicolien begint te begrijpen dat er iets goed mis is in de verstandhouding met haar underdogs. Er gebeuren dingen die niet leuk meer zijn en die een steeds griezeliger vorm beginnen aan te nemen.

Tragikomisch

Tragikomisch wordt het boek genoemd en daar kan ik me wel in vinden. De dialogen en de situaties zijn soms zo absurd dat ik hardop zat te lachen. Terwijl de verhouding tussen de echtelieden ronduit tragisch is. Een boek leest het prettigst als je je kunt identificeren met een van de hoofdpersonen. Ik voelde het meest voor Maarten. Zijn nuchtere redenaties en kijk op de gebeurtenissen en verhoudingen spreken me wel aan. Al is het wel heel bijzonder dat hij niet eerder uit zijn slof schiet. Maar ook mijn eigen onredelijkheid in discussies (die in elk huwelijk nu eenmaal voorkomen) zie ik ook wel af en toe terug. De absurde uitvergroting door Voskuil, maakt dat je uiteindelijk min of meer om jezelf zit te lachen....

Een geweldig boek, ik ben helemaal om. Snel op zoek naar De moeder van Nicolien.

J.J. Voskuil - De buurman. Amsterdam, Van Oorschot, 2012. Geb., 304 pg., isbn:978-90-282-4193-0

De Buurman verscheen postuum, nadat één van de geportretteerde hoofdpersonen in 2011 overleed. De roman was in 2001 al af, maar om niemand te kwetsen is het manuscript tot 2012 blijven liggen.

© Jannie Trouwborst, januari 2019