Oktober 2014 - waardering: 7,5.
Een scene uit de documentaire Privéterrein uitgezonden op 9 oktober 2014 in Het Uur van de Wolf:
"Ik heb überhaupt
bovenmatig veel herinneringen. Maar dat is logisch dat zijn dingen die hebt meegemaakt.
De rest moet je nog maar zien." zegt Arend Jan Heerma van Voss. Wat verder
in het gesprek betrappen zijn zoons hem erop dat hij zich iets niet meer kan
herinneren, dat zij zeggen zeker te weten: "Jij vergeet strategisch",
is hun conclusie.
De documentaire van Pieter Verhoeff gaat over de gespannen
verhouding tussen privé en publiek in het schrijversgezin Heerma van Voss,
waarin vader, moeder en beide zoons publiceren. Hoe ver mag je gaan met het
gebruiken en manipuleren van autobiografische elementen in het publieke domein?
Uitzending gemist? KLIK HIER
Samenvatting
Doki: een familiebericht is een van de boeken, waaraan in deze
documentaire uitgebreid aandacht wordt besteed. Een ontspannen Arend Jan Heerma
van Voss vertelt over zijn oudste zusje dat op 7-jarige leeftijd verongelukte,
toen hijzelf 3 jaar en 4 maanden oud was: te klein om zich bewust iets over
haar te herinneren. Hij laat een fotoalbum zien met fotootjes van hen beiden.
Vooral de serie waarin ze haar broertje zijn eten voert zijn ontroerend. De
ernst en de zorgzaamheid waarmee dat gebeurt, is opvallend en hartverwarmend. Zijn
moeder verzwijgt aanvankelijk haar overlijden voor de kleine jongen: "Dokie
is ziek, ze ligt in het ziekenhuis." Tot hij haar tot haar grote
verbijstering na een paar dagen zegt: "Ze is helemaal niet ziek, ze is
dood". De buurkinderen hadden hem
op de hoogte gebracht. Hij voelt zich verraden.
Het gezin verhuist
van Brabant naar de Randstad, er wordt niet meer over Dokie gesproken. Er wordt
een nieuw zusje geboren. Maar bij Arend Jan blijft er iets knagen. Het gooit op verschillende momenten zijn
leven helemaal overhoop, aanvankelijk zonder dat hij direct verband legt met
een gebeurtenis waar hij zich niets van kan herinneren.
Toen hij daar meer
tijd voor kreeg, begon hij aan een project dat al lang sluimerde: hij besloot
er een boek over te schrijven. Dat werd Dokie: een familiegeschiedenis.
Leeservaring
Honderd puzzelstukjes presenteert hij de lezer, een "retro-reportage" zegt hij zelf. Dagboekfragmenten,
verslagen van gesprekjes die hij met allerlei betrokkenen voerde,
krantenartikelen, telefoongesprekken, stukjes voor het studentenblad, hem
afgenomen interviews, eindeloos bekijken van foto's. De variatie is groot, het
doel blijft hetzelfde: het opvullen van het gat, dat Doki heeft achtergelaten. Een
moeizaam karwei, maar het lukt. Met een autobiografisch boek als resultaat dat
ontroert en ook betekenis kan hebben voor anderen. Waar herinneringen, hun aard
en betekenis, een grote rol bij spelen.
"Duiden" is duidelijk iets waar hij niet veel
voor voelt, dacht ik te horen in de documentaire. En met het onbehagelijke
gevoel dat hij meeleest over mijn schouder, wil ik toch een poging wagen. Niet
alleen gebaseerd op de documentaire, maar ook op het boek.
De eerste vier levensjaren
van een kind zijn van belang voor hoe hij in het leven zal staan: stevig en vol
zelfvertrouwen, of onzeker en krampachtig. En ook al kun je later de beelden
die erbij horen niet meer oproepen, ze hebben je wel gevormd tot wie je bent: van
die plek, waar je je veilig kon voelen, omdat hij niet veranderde en je hem
langzaamaan kon verkennen en van die tijd, toen er mensen om je heen waren die
van je hielden en je verzorgden.
Aan de foto's (tijdens de
documentaire) is te zien hoe groot de rol was die Dokie hierin gespeeld moet
hebben. Plotseling was ze weg, zonder uitleg. Ze werd doodgezwegen. En dan vlak
daarna verhuizen, naar een heel andere omgeving, dus ook de rest van de familie
op afstand, in een ander huis en met een nieuw, kleiner zusje. Alsof het hele
fundament onder je bestaan wordt weggeslagen. Dat komt nooit meer goed, je kunt
alleen proberen te leren ermee te leven: krampachtig en onzeker.
" Het gebruiken en manipuleren van autobiografische elementen in
het publieke domein" was een van de onderwerpen in de documentaire. Voor
mij klinkt dat als: munt slaan uit het publiceren van autobiografische
gegevens. Van de andere leden van het gezin heb ik nog geen boeken gelezen. Maar
wat Dokie betreft, kunnen we dat meteen naast ons neerleggen. Dit boek is uitsluitend
geschreven omdat het antwoorden moest opleveren voor A.J. zelf. Dat het daarbij
ook voor buitenstaanders interessant kan zijn, komt op de tweede plaats. Ja, er
zijn autobiografische elementen op papier gezet, maar zijn de meest
overtuigende verhalen niet vaak juist die
die dicht bij de schrijver zelf komen? Wat kun je het best onder woorden
brengen? Dat wat je zelf is overkomen.
De
authentieke zoektocht, die associatief
in het boek is opgenomen, geeft de worsteling weer, maar ook het groeiende
vertrouwen in een aanvaardbare oplossing. En hier komen de herinneringen om de
hoek kijken. Wat is waar, wie heeft van een gebeurtenis de juiste herinnering?
Dat A.J. zo'n goed geheugen heeft (vooral voor feitelijkheden, zoals de
samenstelling van voetbalelftallen of muziek ranglijsten) duidt (sorry) op de krampachtigheid waarmee
het leven onder controle gehouden moet worden. Maar zo krijg je de beelden van Dokie
niet terug. Voor Dokie moeten (zoals Campert het ooit noemde) nieuwe
herinneringen geschreven worden. Dat kan en gebeurt ook: door uit alles wat er
voor handen was dat te halen wat bij hem past. En zo zijn eigen versie van
verlies en rouw te bouwen. Waarin dit zusje herdacht kon worden en gemist. Om
zo het gevoelde gat in zijn bestaan weer op te vullen.
In zijn nawoord schrijft
hij het zo:
"Toen ik het einde naderde vond ik op een blocnotevel uit het
begin, chaotisch opgesomd, de trefwoorden terug voor ongeveer alles waar ik
vier jaar aan/mee had zitten schaven en schuiven. Het verhaal was tot rust
gekomen. Over drie mensen (vader,moeder en hijzelf) die, op geheel eigen
wijze, met een belastend verleden omgingen - en met een hoofdpersoon van wie de
beelden nog steeds schaars zijn, maar de betekenis in ieder geval is
vastgelegd."
Arend Jan Heerma van Voss - Dokie: een familiebericht. Amsterdam, Van
Oorschot, 2012. Geb. met omslag, 173 pg.. ISBN: 978-90-28242234.
©JannieTr, oktober 2014.
Ik
las dit boek als 24/20 voor Ik-lees-Nederlands 2014.