Arend Jan Heerma van Voss - Dokie : een familiebericht

Oktober 2014 - waardering: 7,5.

Een scene uit de documentaire Privéterrein uitgezonden op 9 oktober 2014 in Het Uur van de Wolf:

"Ik heb überhaupt bovenmatig veel herinneringen. Maar dat is logisch dat zijn dingen die hebt meegemaakt. De rest moet je nog maar zien." zegt Arend Jan Heerma van Voss. Wat verder in het gesprek betrappen zijn zoons hem erop dat hij zich iets niet meer kan herinneren, dat zij zeggen zeker te weten: "Jij vergeet strategisch", is hun conclusie.

De documentaire van Pieter Verhoeff gaat over de gespannen verhouding tussen privé en publiek in het schrijversgezin Heerma van Voss, waarin vader, moeder en beide zoons publiceren. Hoe ver mag je gaan met het gebruiken en manipuleren van autobiografische elementen in het publieke domein? Uitzending gemist? KLIK HIER

Samenvatting

Doki: een familiebericht is een van de boeken, waaraan in deze documentaire uitgebreid aandacht wordt besteed. Een ontspannen Arend Jan Heerma van Voss vertelt over zijn oudste zusje dat op 7-jarige leeftijd verongelukte, toen hijzelf 3 jaar en 4 maanden oud was: te klein om zich bewust iets over haar te herinneren. Hij laat een fotoalbum zien met fotootjes van hen beiden. Vooral de serie waarin ze haar broertje zijn eten voert zijn ontroerend. De ernst en de zorgzaamheid waarmee dat gebeurt, is opvallend en hartverwarmend. Zijn moeder verzwijgt aanvankelijk haar overlijden voor de kleine jongen: "Dokie is ziek, ze ligt in het ziekenhuis." Tot hij haar tot haar grote verbijstering na een paar dagen zegt: "Ze is helemaal niet ziek, ze is dood".  De buurkinderen hadden hem op de hoogte gebracht. Hij voelt zich verraden.

Het gezin verhuist van Brabant naar de Randstad, er wordt niet meer over Dokie gesproken. Er wordt een nieuw zusje geboren. Maar bij Arend Jan blijft er iets knagen.  Het gooit op verschillende momenten zijn leven helemaal overhoop, aanvankelijk zonder dat hij direct verband legt met een gebeurtenis waar hij zich niets van kan herinneren.

Toen hij daar meer tijd voor kreeg, begon hij aan een project dat al lang sluimerde: hij besloot er een boek over te schrijven. Dat werd Dokie: een familiegeschiedenis.

Leeservaring

Honderd puzzelstukjes presenteert hij de lezer, een "retro-reportage" zegt hij zelf. Dagboekfragmenten, verslagen van gesprekjes die hij met allerlei betrokkenen voerde, krantenartikelen, telefoongesprekken, stukjes voor het studentenblad, hem afgenomen interviews, eindeloos bekijken van foto's. De variatie is groot, het doel blijft hetzelfde: het opvullen van het gat, dat Doki heeft achtergelaten. Een moeizaam karwei, maar het lukt. Met een autobiografisch boek als resultaat dat ontroert en ook betekenis kan hebben voor anderen. Waar herinneringen, hun aard en betekenis, een grote rol bij spelen.

"Duiden" is duidelijk iets waar hij niet veel voor voelt, dacht ik te horen in de documentaire. En met het onbehagelijke gevoel dat hij meeleest over mijn schouder, wil ik toch een poging wagen. Niet alleen gebaseerd op de documentaire, maar ook op het boek.

De eerste vier levensjaren van een kind zijn van belang voor hoe hij in het leven zal staan: stevig en vol zelfvertrouwen, of onzeker en krampachtig. En ook al kun je later de beelden die erbij horen niet meer oproepen, ze hebben je wel gevormd tot wie je bent: van die plek, waar je je veilig kon voelen, omdat hij niet veranderde en je hem langzaamaan kon verkennen en van die tijd, toen er mensen om je heen waren die van je hielden en je verzorgden.

Aan de foto's (tijdens de documentaire) is te zien hoe groot de rol was die Dokie hierin gespeeld moet hebben. Plotseling was ze weg, zonder uitleg. Ze werd doodgezwegen. En dan vlak daarna verhuizen, naar een heel andere omgeving, dus ook de rest van de familie op afstand, in een ander huis en met een nieuw, kleiner zusje. Alsof het hele fundament onder je bestaan wordt weggeslagen. Dat komt nooit meer goed, je kunt alleen proberen te leren ermee te leven: krampachtig en onzeker.

" Het gebruiken en manipuleren van autobiografische elementen in het publieke domein" was een van de onderwerpen in de documentaire. Voor mij klinkt dat als: munt slaan uit het publiceren van autobiografische gegevens. Van de andere leden van het gezin heb ik nog geen boeken gelezen. Maar wat Dokie betreft, kunnen we dat meteen naast ons neerleggen. Dit boek is uitsluitend geschreven omdat het antwoorden moest opleveren voor A.J. zelf. Dat het daarbij ook voor buitenstaanders interessant kan zijn, komt op de tweede plaats. Ja, er zijn autobiografische elementen op papier gezet, maar zijn de meest overtuigende  verhalen niet vaak juist die die dicht bij de schrijver zelf komen? Wat kun je het best onder woorden brengen? Dat wat je zelf is overkomen.

De authentieke zoektocht, die associatief in het boek is opgenomen, geeft de worsteling weer, maar ook het groeiende vertrouwen in een aanvaardbare oplossing. En hier komen de herinneringen om de hoek kijken. Wat is waar, wie heeft van een gebeurtenis de juiste herinnering? Dat A.J. zo'n goed geheugen heeft (vooral voor feitelijkheden, zoals de samenstelling van voetbalelftallen of muziek ranglijsten)  duidt (sorry) op de krampachtigheid waarmee het leven onder controle gehouden moet worden. Maar zo krijg je de beelden van Dokie niet terug. Voor Dokie moeten (zoals Campert het ooit noemde) nieuwe herinneringen geschreven worden. Dat kan en gebeurt ook: door uit alles wat er voor handen was dat te halen wat bij hem past. En zo zijn eigen versie van verlies en rouw te bouwen. Waarin dit zusje herdacht kon worden en gemist. Om zo het gevoelde gat in zijn bestaan weer op te vullen.

In zijn nawoord schrijft hij het zo:

"Toen ik het einde naderde vond ik op een blocnotevel uit het begin, chaotisch opgesomd, de trefwoorden terug voor ongeveer alles waar ik vier jaar aan/mee had zitten schaven en schuiven. Het verhaal was tot rust gekomen. Over drie mensen (vader,moeder en hijzelf) die, op geheel eigen wijze, met een belastend verleden omgingen - en met een hoofdpersoon van wie de beelden nog steeds schaars zijn, maar de betekenis in ieder geval is vastgelegd."

Arend Jan Heerma van Voss - Dokie: een familiebericht. Amsterdam, Van Oorschot, 2012. Geb. met omslag, 173 pg.. ISBN: 978-90-28242234.

©JannieTr, oktober 2014.

Ik las dit boek als 24/20 voor Ik-lees-Nederlands 2014.