Johanna Spaey - De eenzaamheid van het westen

In 2013 en 2014 was er een plotselinge aanwas van boeken (romans en non-fictie) met als onderwerp de Eerste Wereldoorlog, of zoals de Vlamingen zeggen: De Grote Oorlog. Johanna Spaey (Leuven, 1966) is echter al veel langer gefascineerd door WO I: ze debuteerde in 2005 met Dood van een soldaat, een literaire thriller over WO I waarmee ze de Nederlandse Gouden Strop en de Vlaamse Hercule Poirotprijs won.

Nederland, dat destijds neutraal was en zich met moeite afzijdig wist te houden, begon pas veel later te beseffen met welke verschrikkingen de Belgen destijds te maken kregen. De Tweede Oorlog hakte er in Nederland zo in, dat er nauwelijks belangstelling was voor deze eerdere, vreselijke periode in België.
Wel werden hier Belgische vluchtelingen opgevangen. Johanna Spaey schreef daar een boek over dat ik las omdat het een aspect was van deze oorlog waar ik graag meer van wilde weten. Het verscheen in 2007 met als titel Vlucht (KLIK HIER voor het verslag). Lang voor de hausse aan Grote Oorlog titels dus. Enkele jaren later (2010) verscheen De eenzaamheid van het westen, dat vlak na 1918 speelt op de slagvelden van deze Grote Oorlog in Vlaanderen.
(Meer over Johanna Spaey: KLIK HIER)


Samenvatting

Aan het einde van de negentiende eeuw emigreren honderdduizenden mensen vanuit West-Europa naar Canada, waar de mogelijkheden onbegrensd lijken. Ook de ouders van Cassandra willen er een nieuw en anoniem leven beginnen. Haar vader laat zich verleiden door het goud dat in het barre noorden lonkt. Haar moeder stapt op de eerste trein die zich aandient en belandt in Halifax, Nova Scotia waar ze zich begraaft tussen haar spijkerschriftteksten en de lijken die ze balsemt.
Cassandra’s tekentalent wordt opgemerkt door Meneer Francke, een Belgische schilder die zijn geloof in de schilderkunst heeft verloren en nu alleen nog vertrouwt op geschreven woorden.
Cassandra’s talent voert haar naar de naoorlogse slagvelden in Vlaanderen. Ze leert er dat ze haar lot niet kan ontlopen, maar dat ze daardoor haar kunst ook een eigen stem kan geven. (Tekst: website Johanna Spaey).

Leeservaring

Het voornaamste gevoel dat ik overhoud aan het lezen van dit boek is dat van beklemming. En dat komt niet zozeer door de naweeën van de Grote Oorlog zelf, maar door de spiegel van de troosteloosheid: op de slagvelden die ze tekent en schildert, en in haar leven en dat van de mensen om haar heen.

Roman over de onontkoombaarheid van het lot, staat er op de achterflap. En er gebeuren zeker genoeg zaken waarop je als mens geen invloed hebt: ongelukken, de houding van de mensen om je heen als je nog jong bent en weinig weerbaar. Oorlogen en politieke beslissingen, toevallige ontmoetingen met mensen die je leven een onverwachte wending zullen geven.
Maar heb je dan zelf helemaal geen invloed, ook niet als je ouder wordt?

Cassandra's vader verliet vrouw en kind en klampte zich vast aan een illusie: goud vinden in het barre noorden, haar moeder trok zich terug in haar kelder en liet de zorg van het gezin aan Cassandra over: er werden 5 broertjes geboren van onbekende vaders. De jongste twee komen om bij een ontploffing van een schip in de haven van Halifax, de oudste twee worden geronseld voor de Grote Oorlog en sneuvelen. De middelste blijft achter als de jonge Cassandra besluit dat het genoeg is en naar het vaderland van haar ouders vertrekt om op verzoek van de Canadese Bond van Geamputeerden de verschrikkingen van de slagvelden in Vlaanderen te tekenen.

De lange flashbacks en sporadische aparte hoofdstukken vanuit het perspectief van de anderen (vader, moeder, de tekenleraar Meneer Francke en Chen, een Chinese arbeider met wie ze vriendschap sluit en die werkzaam is bij het opgraven en herbegraven van de gesneuvelden) maken het beeld van de troosteloze eenzaamheid uit de titel compleet. Niemand weet van de anderen precies wat er in hem/haar omgaat. Er wordt ook niet over gesproken. Slechts vermoedens zijn er in het hoofd van Cassandra, de antwoorden lezen alleen wij, voor een deel tenminste. Dat verstrekt het beklemmende gevoel tijdens het lezen. De eenzaamheid van de individuele personages is schrijnend en wordt versterkt doordat er nooit echt contact is waarbij zaken uitgesproken, uitgelegd worden. Soms heeft het lot al zoveel slagen uitgedeeld, dat een mens zich erbij neerlegt en een leven gaat leven zonder hoop, toekomstdromen en verwachtingen. 

Kortom: een zwaar boek, somber en troosteloos. Geregeld mooi beschreven, maar soms ook erg moeilijk. Niet altijd waren mij de ontwikkelingen direct duidelijk, pas later begreep ik ze. Maar als je teveel moet vermoeden en onthouden om later een plekje te kunnen geven, dan leest dat niet prettig. Het boek kreeg lovende kritieken, misschien zou ik het nog een keer moeten lezen om het echt helemaal op waarde te kunnen schatten. De somberheid ervan weerhoudt me.

In het nawoord vertelt Johanna Spaey dat ze de hoofdpersoon Cassandra deels heeft gebaseerd op Mary Riter Hamilton (1873-1954), een Canadese schilderes, die na de Eerste Wereldoorlog de slagvelden in Vlaanderen en Frankrijk heeft geschilderd. Haar intussen bijna onvindbare schilderijen vormen de inspiratie voor Cassandra's werk, maar een en ander is wel aangepast aan het verzonnen verhaal.

Johanna Spaey - De eenzaamheid van het westen. Breda, De Geus, 2010. Geb. met stofomsl., 251 pg., isbn: 978-90-445-1316-5.

Ik las dit boek als 25/30 van de Ik Lees Nederlands uitdaging 2015 (KLIK HIER).
© JannieTr, juli 2015.