Jan van Mersbergen - Naar de overkant van de nacht

Januari 2013 - waardering: 9,0. 

Inleiding

Met het werk van Jan van Mersbergen maakte ik kennis via het Winterboek van Gerbrand Bakker. Daarna hoorde ik hem voorlezen uit de Grasbijter, zijn debuut. Dat was een aansporing om alles te lezen. Eerst Zo begint het, toen De Grasbijter, daarna De Hemelrat en tenslotte De macht over het stuur. Alleen aan Morgen zijn we in Pamplona kwam ik nog niet toe.

Toen werd het Boekenweek 2012 en kocht ik Naar de overkant van de nacht. Door omstandigheden bleef het in de kast staan. Maar nu het bijna weer Vastenlaovend is, nu er buiten sneeuw en ijs ligt, nu was het tijd om me er eens helemaal in te storten. En daar heb ik geen spijt van. Een onbetwist hoogtepunt. Een boek dat het waard is vaker dan eenmaal gelezen te worden. Elk jaar rond carnaval bijvoorbeeld....

Samenvatting

Gedurende een lange met alcohol doordrenkte carnavalsnacht is niemand wie hij is, iedereen is verkleed en speelt een rol. Ralf was vroeger een schipperskind en zet nu als veerman de carnavalsgasten over naar de overkant van de nacht. Maar, zegt een als Pater verklede man tegen Ralf, tijdens Vastelaovend ben je niet verkleed als iemand anders, tijdens Vastelaovend ben je eindelijk jezelf.

In de drukke straten van Venlo en in de volle cafés en bars houdt Ralf minutieus zijn score bij van biertjes, jenever en andere opwekkende middelen. Met zijn schippersbenen houdt hij het net zo lang vol als de meest doorgewinterde carnavalsvierders. Hij ontdekt dat het feest niet alleen gaat over drank en gerommel in een donker portiek. Af en toe denkt hij aan thuis, aan zijn vriendin Sara en haar kinderen. Sara, die als schoolmeisje al verliefd op hem was. En die hij zevenentwintig jaar later weer tegenkwam in de supermarkt, inmiddels alleenstaande moeder met vier kinderen: een doofblinde tweeling van 3 en een zoontje van 7 en dochter van 11. Vanaf dat moment besluit hij haar bij te staan en samen met haar de kinderen te verzorgen.

Tegen de kleurrijke achtergrond van de Vastelaovend ontvouwt zich het verhaal van een man die niet alleen de dieperliggende lagen van het feest ontdekt – de warmte, de saamhorigheid, de serieuze ondertoon van de gein en dwaasheid –maar die ook beseft dat hij zichzelf is kwijtgeraakt in de zorg voor het gezin. Uiteindelijk vindt hij zichzelf terug, bijna zoals de Pater voorspelde. (Cossee).

Leeservaring

Wie eenmaal begonnen is aan Naar de overkant van de nacht merkt al gauw dat er geen ontsnappen meer mogelijk is. Ralf trekt je mee het feestgewoel in, je kunt zijn roes niet ontlopen, net zo min als de pijnlijke herinneringen, de gedachten over het verloop van zijn leven en de ontroering en zorgen om het thuis achtergebleven gezin. En terwijl hij (en de lezer) gaandeweg ontdekt wat de diepere betekenis van Vastelaovend is, komt tenslotte het moment waarop hij, ondanks de enorme hoeveelheid drank, zijn toekomst helder voor zich ziet. Het boek is spannend, aansprekend, ontroerend en zit literair zeer goed in elkaar. Vooral de beeldende taal, de associaties en de terugkerende motieven maken het lezen tot een waar genoegen.

Speels en op een natuurlijke manier worden meerdere verhaallijnen door elkaar geweven. Het verslag van de carnavalsnacht, de jeugd van Ralf op het binnenschip van zijn ouders, het verblijf bij zijn stevig drinkende oom als hij naar de middelbare school moet, zijn werk als stratenmaker, zijn relatie met Sara en haar kinderen. De carnavalsnacht vormt het kader waarbinnen de andere verhalen via associaties naar boven borrelen. Zo krijgen we een beeld van een man voor wie eenzaamheid en de zoektocht naar warmte het  belangrijkste thema in zijn leven is. Tijdens de Vastelaovend vindt hij iets van die warmte terug in de kameraadschap van zijn gelegenheidsvrienden.

De geregeld terugkerende en elkaar afwisselende motieven hebben te maken met deze verhaallijnen. Het water, de rivier, het schip en het zand dat het vervoerde, de eenzaamheid aan boord, van hemzelf en van zijn beide ouders. Dat zand komt terug bij zijn werk als stratenmaker, bij het spelen met de kleintjes: maar ook daar water, in het zwembad, in de badkuip.

Een belangrijke rol is er  voor vogels. Steeds weer komt Het Grote Vogelboek in Kleur ter sprake. Het enige boek dat in de kast stond bij zijn oom. De vogels krijgen hun Latijnse naam en hebben bijna allemaal een extra symbolische betekenis of bewerkstelligen een associatie met vroeger, met een hoofdrol voor de Kraanvogel (hij verandert van hoofddeksel en is dan zelf een poos geen Veerman meer, maar kraanvogel). De Veerman (en het bijbehorende verhaal uit de Griekse mythologie) en de muntjes, de kraan van Sara's zoontje, zijn scheefstaande tanden, de pekskes van de feestgangers, ze keren steeds terug om op hun beurt weer andere associaties op te roepen. Naarmate de hoeveelheid drank toeneemt, neemt de snelheid waarmee ze elkaar afwisselen toe. Het voelt als een roes voor de lezer: net zoals Ralf dat voortdurend probeert, moet je in beweging blijven, moet je bij de les blijven en zorgvuldig lezen, zodat zijn gedachten de jouwe worden. Het grijpt je echt bij de strot!

"Tijdens Vastenlaovend ben je niet verkleed als iemand anders, tijdens Vastenlaovend ben je eindelijk jezelf." Dat wordt hem verteld door een als Pater verklede man. Iemand die niet bijhoudt hoeveel hij heeft gedronken, maar hoe vaak hij tot tranen toe ontroerd raakt op deze avond. Ralf noemt zijn naam geregeld, als hij zelf ontroerd raakt en af en toe komt hij de Pater tegen: hij spreekt hem moed in, maakt opmerkingen die tot nadenken stemmen. De Pater als Pater, zou je zeggen, gewoon zichzelf.

De symboliek achter de Veerman en de Raaf speelt een rol in de loutering van Ralf. Nadat hij afscheid heeft genomen van zijn tijdelijke vrienden brengt de Raaf hem naar de overkant van de rivier, naar zijn slaapplaats. De rivier is bevroren, hij aarzelt: vertrouw op mij zegt de Raaf, het komt goed. De Raaf is het symbool voor de boodschapper, maar staat ook voor de psyche, voor de goede en voor de duistere kanten, voor de helderheid en de bezetenheid.

Het verhaal blijft tot de laatste bladzijde spannend. Wat zocht hij bij Sara en haar kinderen, heeft hij het gevonden, hoe is de balans tussen geven en nemen? Wat is er gebeurd tussen Ralf en de oudste dochter van Sara, wat is er met Sara aan de hand? Wat zal zijn beslissing zijn als hij de volgende dag weer nuchter is: gaat hij terug naar het zware leven dat hij op aanraden van anderen voor even de rug probeerde toe te keren?

Een heel boek over één carnavalsnacht? Kan dat? Ja dat kan zeker. Het is een roman die ten eerste op onnavolgbare wijze duidelijk maakt aan niet-ingewijden dat ze nooit helemaal zullen kunnen bevatten wat Vastelaovend werkelijk betekent in Venlo, maar die genoeg vertelt om te beseffen dat het veel meer inhoud dan dronkenmansleut.

En een roman die weer een echt Van Mersbergen-verhaal in zich bergt over de zoektocht van een eenzame ziel naar warmte, liefde en geborgenheid. Communicatieproblemen hebben vaak een prominente rol in zijn boeken. In dit boek worden die indringend verbeeld door de doofblinde tweeling van Sara. De beschrijvingen van hoe zij contact proberen te leggen met Ralf en hoe dat hem emotioneel raakt en hoe hij zich inleeft hoe zij zich moeten voelen, opgesloten in zichzelf.... ze behoren wat mij betreft tot de ontroerendste delen van dit boek.

Jan van Mersbergen - Naar de overkant van de nacht. Amsterdam, Cossee, 2012. Paperback, 175 pg., isbn: 978-90-5936-328-1.

© JannieTr, januari 2013.