Belle van Zuylen - De edelman

Een film en een roman (KLIK HIER) over een belangrijke episode uit het leven van Belle van Zuylen (1740-1805) wekten bij mij de behoefte om toch eens iets van deze adellijke, Nederlandse schrijfster te lezen. Het werd het derde boek voor de Maand van de Klassieker (KLIK HIER).
Schrijven was niet gebruikelijk voor vrouwen van haar afkomst in die tijd. Maar daar trok zij zich al op jonge leeftijd niet veel van aan. Haar ouders gaven haar veel gelegenheid tot leren (lessen Engels, Italiaans, Latijn, Duits, muziek, natuurkunde, wiskunde en godsdienstles voor haar belijdenis). Hierdoor was ze beter opgeleid dan de meeste vrouwen en vaak ook mannen uit haar tijd. Frans was in hogere kringen al eeuwenlang, ook elders in Europa, de lingua franca (gemeenschappelijke communicatie taal). Belle wilde zijn van "het land van iedereen". Ze schreef daarom voornamelijk in het Frans.

Le noble

In 1763 debuteert Belle van Zuylen met De Edelman (Le Noble): een fonkelende aanval van de toen 23-jarige Isabella van Tuyll van Serooskerken (zoals zij officieel heette) op haar eigen milieu: de adel. Haar "oerboek" is een mijlpaal in onze literatuur. Er volgt een oeuvre op dat haar wereldberoemd maakt.

Ze publiceert deze novelle in eerste instantie anoniem in een Franstalig tijdschrift bij uitgeverij Evert van Harrevelt te Amsterdam. Hij is er zo enthousiast over dat hij besluit het iets aangepaste verhaal in boekvorm uit te geven om het onder het bereik van een groter publiek te brengen. Deze gecorrigeerde versie wordt door haar ouders uit de handel genomen. Zij vrezen dat haar rebelse en sarcastische verhaaltje haar kansen op de huwelijksmarkt zal ruïneren. Gelukkig zijn er toch enkele exemplaren bewaard gebleven, zodat wij er ook nu nog kennis van kunnen nemen.


De eerste zinnen zijn tekenend voor de toon van de novelle. 

"Er was eens in een Franse provincie een heel oud kasteel waar een oude nazaat van een nog veel oudere familie woonde. Baron d'Aronville was uiterst gevoelig voor de verdienste van deze ouderdom, en hij had gelijk, want hij had niet veel andere verdiensten om prat op te gaan, maar voor zijn kasteel was het beter geweest als het wat meer aan de moderne tijd was aangepast. Een deel van de slotgracht was al gedempt door een van de torens en in het andere deel stond wat modderwater waarin kikkers zwommen in plaats van vissen." 

Het verhaaltje gaat over de dochter van de baron, Julie. Er wordt van haar verwacht dat ze zal huwen met iemand die eveneens afstamt van oude adel. Maar ze wordt verliefd op een jongeman uit de nieuwe adel: iemand wiens vader door zijn verdiensten en talenten pas 35 jaar eerder in de adelstand is verheven. De ondertitel van de novelle luidt: een verhaal met zedelijke strekking. En het motto: Men treedt niet altijd in de voetsporen van zijn voorouders, noch in die van zijn vader. (La Fontaine). 

Wie is de ware edelman?

De zedelijke strekking is in dit verhaal het wijzen op de onzinnige opvatting dat het hebben van een goede moraal en beschikken over talenten van minder waarde is dan het bezit van een vervallen kasteel en een familienaam die al eeuwen oud is, zonder dat de persoon in kwestie daar ooit zelf iets voor heeft hoeven te presteren. Dat een huwelijk uit liefde minder waard is, dan één uit berekening met iemand waar niet van gehouden wordt. En dat dat laatste huwelijk ook nog eens voor de man de mogelijkheid openlaat zijn gerief elders te zoeken (met als voorbeeld de broer van Julie). Het valt niet mee voor de verliefden om te vechten tegen de vooroordelen en behaagzucht van de oude baron. Ze trouwen daarom zonder zijn toestemming na een schaking en worden verstoten. Maar tenslotte komt alles nog goed op de bruiloft van haar broer. Al zijn ook de laatste zinnen tekenend voor de manier waarop deze novelle geschreven is: vol baldadige humor.

" Toen hij (de baron) de oude en de nieuwe adel dankzij de wijn niet meer uit elkaar wist te houden, kwamen Julie en Valaincourt (haar man) de zaal binnen en wierpen zich aan zijn voeten. Omdat hij een deel kwijt was van wat hij zijn gezonde verstand noemde, voelde hij slechts zijn liefde voor haar en vergaf haar. Julie was gelukkig en haar zonen werden geen ridder."

Leeservaring De edelman

Het verhaaltje is vertaald uit het Frans door Rosalien van Witsen. Het is voor mij dus niet mogelijk om vast te stellen of ze de tekst gemoderniseerd heeft. Zoals het er nu staat is het echter heel goed en prettig leesbaar, ook al dateert het van 250 jaar terug. Vooral de humor en het sarcasme doen het goed. Het is voor ons maar ten dele te begrijpen hoe bijzonder dit verhaal was in de tijd dat het geschreven werd. En hoe moedig het was dit aan te durven. We kunnen ons er slechts met moeite een voorstelling van maken.

Nelleke Noordervliet: Volg je eigen weg

Daarom is het prettig dat het gecombineerd is uitgegeven met een essay van Nelleke Noordervliet onder de titel: Volg je eigen weg. Zij vraagt zich af wat Belle van Zuylen in onze tijd geweest zou zijn. Baas van het IMF? Hoogleraar? EU-commissaris? Of toch gewoon schrijfster? Je moet je eigen weg volgen, vindt Belle. Maar wat is je eigen weg in deze tijd? Wat is de rol van de moderne vrouw?

Kees van Strien: Le noble als gezelschapsspel

Tenslotte is er nog een "uitleiding" van Kees van Strien (een deskundige op het gebied van haar werk en leven): Le noble als gezelschapsspel. Hij licht toe hoe we Le noble (en ander werk) eigenlijk moeten opvatten:

"De geschreven tekst, altijd het resultaat van persoonlijke ervaringen, was geen eindproduct, maar de basis voor haar contacten met anderen. Overdreven gezegd: zonder hun reacties was het werk niet af: een onbeantwoorde brief."

Zijn stukje is een waardevolle toegift om meer van Belle te begrijpen

Al met al een onderhoudend boekje, dat gewoon te leen is bij de bibliotheek, maar ook nog steeds te koop.

Belle van Zuylen - De edelman / Nelleke Noordervliet - Volg je eigen weg / Kees van Strien - Le noble als gezelschapsspel. Amsterdam, Van Oorschot, 2013. ISBN:978-90-282-6095-5.

© Jannie Trouwborst, augustus 2018.