Marga Minco - Het bittere kruid

Het vierde boek dat ik las voor de Maand der Klassiekers 2018 van Sandra (KLIK HIER) is het debuut van Marga Minco uit 1957. Tijdens mijn middelbare schooltijd was het een geliefd boekje om op je lijst te zetten: het was niet dik en niet zo ingewikkeld geschreven. Toch stond het er bij mij niet op. Schoolbibliotheken bestonden nog niet, van de Openbare Bibliotheek waren wij thuis geen lid, dus was ik afhankelijk van de omnibussen van de Arbeiderspers, een paar Salamanders van mijn vader en wat ik kon lenen van vriendinnetjes. Ook mijn vooruitstrevende grootmoeder had nog wel eens een boek voor me. En ik kreeg of kocht een enkele keer zelf iets.
Maar er zijn titels die toch in mijn hoofd zijn blijven spoken. Sommige daarvan las ik achteraf via de bibliotheek (Elsschot, Couperus, Van Eeden, Bordewijk e.a.), maar vaker nog koop ik ze op boekenmarkten. Het lijkt op veilig stellen, zo van: nu heb ik het dan toch in mijn bezit en kan ik het alsnog lezen. Maar vervolgens staat het in de kast en vergeet ik het weer. Zo ook Het bittere kruid. 

Daarom alleen al is zo'n Maand van de Klassieken een nuttig initiatief. Ik ben mijn kasten maar eens nagelopen en heb er een stapeltje klassiekers uitgehaald en klaar gelegd. Teveel voor één maand. Maar dat komt wel goed de komende tijd: ik ga met enige regelmaat debuten lezen van voor 1970 en die waar mogelijk vergelijken met later werk van dezelfde auteur.

Het bittere kruid

Motto (van haar man de dichter Bert Voeten)
Er rijdt door mijn hoofd een trein
vol joden, ik leg het verleden
als een wissel om....

Opdracht:
Aan de nagedachtenis van mijn ouders
Dave en Lotte
Bettie en Hans  

Wie de biografie van Marga Minco leest, begrijpt dat Het bittere kruid een persoonlijk verhaal is. Het beschrijft de lotgevallen van haar familie (vader, moeder, oudere broer en zus en hun partners) tijdens de Tweede Wereldoorlog. De ik-persoon die het verhaal vertelt, moet Marga zelf wel zijn. Ondanks de berichten over de vreselijke dingen die er in Duitsland zouden gebeuren, gelooft men in het gezin niet dat het in Nederland zo erg zal zijn. Ook al zijn er genoeg aanwijzingen. Vader blijft in elk geval de moed erin houden en laat kansen schieten om onder te duiken en geeft gehoor aan alle opdrachten aan Joden: sterren op de kleding naaien, verhuizen naar een getto in Amsterdam. Door een toeval weet de ik-persoon te ontsnappen als haar ouders opgepakt worden. Haar zusje is met haar man al weggevoerd en als zijzelf samen met haar broer en schoonzus Amsterdam probeert te ontvluchten worden ook die twee opgepakt. Ze brengt de oorlog door op het platteland buiten Amsterdam. Na de oorlog blijkt ze, samen met een oom, de enige overlevende te zijn.

De stijl

Geen ingewikkeld verhaal, ook geen verhaal dat onbekend is. En toch, als je Het bittere kruid leest, voel je een toenemende beklemming. Dat komt door de manier van vertellen. Minco wordt vooral bewonderd om haar zuivere en sobere taalgebruik. 'Haar proza,' aldus criticus Michiel Krielaars in 2015, 'leest bijna alsof het gisteren werd geschreven, zo helder en indringend is het, zo goed van sfeer en zo vol verdiepende waarnemingen." Volgens Krielaars weet Minco 'het tragische luchtig op te dienen' door zich te concentreren op 'het kleine, ogenschijnlijk onbelangrijke', dat zodoende 'des te schrijnender' aandoet." 

Ik kan dat alleen maar beamen. Dit debuut greep me enorm aan, terwijl ze nergens rechtstreeks op je gevoel werkt. Of lijkt te werken, want dat gebeurt natuurlijk toch: door onze wetenschap achteraf en het opbouwen van de spanning van het sluipenderwijs sluiten van het net. Je voelt je machteloos, zou willen roepen: onderduiken, nu! Maar zelfs als ze dat wil, blijkt dat nog niet zo eenvoudig. Ik geloof niet dat er een ander boek is dat zo goed weergeeft wat er gebeurde en hoe zowel de Joden zelf als de rest van de bevolking ermee omgingen. Voor de oorlog, in de oorlog en na de oorlog.

Als er één boek is dat huidige generaties iets bij kan brengen over wat deze periode teweeg gebracht heeft, dan is het dit kleine boekje wel. Ik hoop dat ze het nog lang op hun leeslijst blijven zetten, omdat het zo dun is. Om te ontdekken dat een dun boekje een hele zware inhoud kan verbergen. En om stil te staan bij wat er nu gebeurt in de wereld om hen heen.

Er zouden nog meer schrijnende boeken volgen. Daar heb ik er een of twee van gelezen. Maar het is te lang geleden om die nu te vergelijken met haar debuut. Het interessants daarvoor is eigenlijk later werk. Uit recensies begreep ik dat ze op den duur veranderde van stijl, minder sober schreef en dat ook "absurdistische en vaak humorvolle wendingen van een Kafka-esk kaliber" er een plaats in kregen. Genoemd worden dan bijvoorbeeld de verhalen uit Meneer Frits en andere verhalen uit de vijftiger jaren (1974).

Maar volgens De Bezige Bij (uitgever van het luisterboek van Het bittere kruid): De onderwerpen van de verhalen, zoals in de bundel Storing (2004) zijn verschillend, maar de stijl is steeds onmiskenbaar die van Minco: ingetogen, precies, en met een maximum aan zeggingskracht. Hoe afwisselend de verhalen ook zijn, vaak komen de oorlogsjaren in beeld: een opmerking of toevallige ontmoeting is aanleiding voor een herinnering, zoals in het verhaal December Blues, over een kortstondige verhouding tijdens de donkere bezettingsjaren. Het onvermogen om je eigen geschiedenis los te laten, dat is en blijft het grote thema in het werk van Marga Minco.

Kortom

Het lezen van Het bittere kruid en wat ik elders las over haar latere werk, maakt dat ik het hier niet bij zal laten. Zodat een vergelijking met dit debuut met later werk over enige tijd te verwachten is in een aparte blog.

Over Marga Minco

Marga Minco werd op 31 maart 1920 geboren in Breda, als Sara Menco. Haar veel vertaalde oorlogskroniek Het bittere kruid (1957) is een klassieker uit de Europese literatuur over de Tweede wereldoorlog. Ze kreeg er de Multatuli en de Vijverberg-prijs voor. In 1999 ontving ze de Annie Romijn-prijs en in 2005 de Constantijn Huygensprijs voor haar hele oeuvre. Dat beslaat vele titels, voor een overzicht zie haar pagina op Wikipedia. Haar biografie vind je bij De Bezige Bij de uitgever van het luisterboek. In 2013 verscheen de 56ste druk bij Prometheus.

Door mij gebruikte versie:
Marga Minco - Het bittere kruid. Amsterdam, Bert Bakker, 1978. Pb., 17de druk, 90 pg. ISBN:90-6019-174-9.

© Jannie Trouwborst, juli 2018.