Nienke van Hichtum - Afke's tiental

Als laatste boek voor de Maand van de Klassieker 2018 (KLIK HIER) koos ik voor een kinderboek uit 1906: Afke's tiental geschreven door Nienke van Hichtum. Het was het lievelingsboek van mijn Friese grootmoeder Trijntje van Oostrum-Molenaar (Bolsward 1892 - Drachten 1975). Ze had het al zo vaak tegen me gezegd: lees dit maar eens, dan weet je hoe mijn jeugd eruit zag. Toen het boek verscheen was ze net aan haar eerste dienstje begonnen (14 jaar oud). Maar ik vermoed dat ze het pas later gelezen heeft.

Mijn oma kwam uit een arbeidersgezin dat bij vlagen (werkeloosheid en ziekte) flinke armoede kende. Ze was de tweede in het gezin met 10 kinderen waarvan er 3 op zeer jeugdige leeftijd overleden. Waaraan is niet meer te achterhalen. Ondervoeding? Kinderziekten waartegen nog niet werd ingeënt? Als twee broertjes enkele dagen na elkaar overlijden, 3 maanden oud en 2 jaar, ga je daar wel aan denken. Het zijn schrijnende verhalen die mijn oma vertelde. Als ze tussen de middag uit het schooltje kwamen en de naaidoos stond op tafel, dan wisten ze dat ze niet om eten hoefden te vragen: dat was er gewoon niet. Voor ze buiten mochten spelen 's middags moesten de meisjes eerst tien toertjes breien aan de sokken. Zij was het die het mij leerde. Ik deed het graag. Maar in hun gezin vroeg niemand zich af of iets leuk was: er moest gewoon veel gebeuren en dat losten ze samen op. Want ondanks alles heeft ze een fijne jeugd gehad, met liefhebbende ouders in een hecht gezin.

Toen ze mijn grootvader ontmoette, was hij actief als een van de oprichters van De Blauwe Knoop (een vereniging tegen drankmisbruik). De uitzichtloze armoede en het drankmisbruik (lonen uitbetaald in de kroeg van de werkgever) brachten een tegenbeweging voort, waarbij ook mijn beide grootouders zich aansloten: de SDAP (Sociaal Democratische Arbeiders Partij).

Afke's tiental

Nienke van Hichtum is het pseudoniem van Sjoukje Maria Diderika Troelstra-Bokma de Boer (1860-1939). Behalve kinderboekenschrijfster was ze vertaalster Fries-Nederlands (en andersom). In 1888 trouwde ze met Pieter Jelles Troelstra, één van de oprichters van de SDAP. Ook Sjoukje/Nienke werd door de tijdgeest gegrepen en omarmde de principes van de beweging. Ze heeft veel geschreven, maar Afke's tiental is haar bekendste boek.
Het verhaal is gebaseerd op het leven van Harmke Feenstra-Tuinstra uit het dorp Warga. Haar dochter was dienstmeisje bij Nienke van Hichtum. Het boek werd voor het eerst uitgegeven als deel 2 van de 'Geïllustreerde Bibliotheek voor Jongens en Meisjes' in 1903 bij uitgever J.B. Wolters. In 1906 werd deze hele boekenreeks overgenomen door de in kinderboeken gespecialiseerde uitgeverij P. Kluitman. Een jaar later verscheen de tweede druk. Pas toen werd het boek populair bij het grote publiek. In 2014 verscheen bij deze uitgever de 61ste druk.

Inhoud

In een klein, arm dorp op het Friese platteland wonen moeder "mem" Afke en vader "heit" Marten met hun tien kinderen in een tochtig en veel te klein huisje. Het jongste kind is pas geboren en het valt Afke zwaar haar laatste "popke" genoeg eten te geven. In tegenstelling tot de rijke boeren en stadslui is voor Afke elke dag er een waarop zij hoopt alle monden weer te kunnen voeden. Geld voor aardappelen, boter, kleren en turf voor de kachel is er nauwelijks en 's winters gaan ze vroeg naar bed om in de bedstee, dicht tegen elkaar aan gekropen, nog enige warmte te vinden. De opofferingen die Afke zich moet getroosten om haar kinderen een bestaan te geven, hoe karig ook, gaan soms heel ver. (Achterzijde boek).

Leeservaring

Wie dit leest, krijgt niet de indruk dat het hier om een kinderboek gaat: deze samenvatting is teveel geschreven vanuit het perspectief van de moeder. Maar het is toch echt een jeugdboek. De kunst is het boek te lezen met kinderogen. Het werd geschreven eind 19de eeuw en we mogen zonder meer aannemen dat het niet alleen bedoeld was voor de kinderen waar het verhaal over gaat. Zij leerden ternauwernood lezen en boeken waren een te kostbaar bezit. Misschien werd het voorgelezen op school, want het verhaal is best spannend. Voor de kinderen van toen dan toch. Een boze boswachter uitdagen, een logeerpartijtje in de onbekende grote stad (Leeuwarden) bij de oudste zus in het huis van haar mevrouw en dan verdwalen. En een zondagse vaartocht met een geleend zeilscheepje die bijna rampzalig afloopt.

De vraag is echter wat de werkelijke drijfveer van Nienke van Hichtum was om dit boek te schrijven. Ze probeert duidelijk iets over te brengen. Ten eerste dat het gezin, hoe arm en radeloos soms, altijd een hechte eenheid vormt en samen optrekt. Maar ook dat het zich (te) gemakkelijk neerlegt bij onrecht en ongelijkheid en niet in opstand komt. En dat de jongens als echte Friezen zich niet laten kennen bij verdriet en tegenslagen, daar zijn ze trots op. Typerend is overigens dat de meisjes vanzelfsprekend de zorgtaken op zich nemen.

Maar dan is er de andere kant: het verschil tussen rijk en welvarend, en extreem arm. Het was geen gefantaseerde of aangedikte toestand waarover Nienke schrijft. Ze laat zien dat mededogen niet veel hoeft te kosten. De mevrouw waar de oudste dochter (14 jaar) werkt, laat de zusjes van 4 en 6 ophalen om twee weken bij hen te komen logeren na de geboorte van de jongste. Ter ontlasting van Afke en om ze een beetje aan te laten sterken. En ze stuurt vanaf dan elke week een mandje eieren.
Tijdens hun zeiltocht op het grote meer komen vader en de kinderen meerdere luxe schepen tegen. Sommige negeren de kleine boot met de armlastige bemanning en varen roekeloos voorbij en weigeren een groet te beantwoorden. De kinderen begrijpen dat niet. Dan komt er een boot waar duidelijk een partijtje aan de gang is. Als de feestende kinderen het bootje ontdekken, zwaaien ze en gooien allerlei lekkers in hun zeilscheepje. Weer zijn de kinderen verbaasd: dat ze al dat lekkers zomaar krijgen, maar voor het eerst komt dan de vraag even naar boven: waarom hebben zij zo veel en wij zo weinig. Om die snel weer weg te duwen: te pijnlijk. Het is nu eenmaal zoals het is.

Een verhaal met een boodschap

Een spannend kinderboek met een politieke boodschap. Enerzijds een hart onder de riem voor de arme kinderen: een hecht en liefdevol gezin en het blij kunnen zijn met de kleine dingen in het leven is heel wat waard. Zo heeft mijn oma haar jeugd ook ervaren, maar ik denk toch dat dit beeld wat te romantisch is. Niet iedereen was in staat zo harmonieus zijn lijden te dragen. In veel gezinnen, zeker als vader ook nog eens zijn karige loon verdronk, was het niet zo gezellig als bij Afke.
Anderzijds (en dat was denk ik haar werkelijke motief) was het een appèl op de welgestelden. Via hun kinderen en de boeken die deze lazen, waren die wellicht beter te bereiken. De SDAP maakte velen kopschuw, bang voor het uitbreken van een revolutie. Nienke van Hichtum toonde: met een beetje naastenliefde en wat eerlijker delen komen we heel ver. Betere woningen, een redelijk loon, goede zorg en scholing. Dat alles zou voor iedereen moeten gelden.

Hoe moeten we het succes van dit boek duiden? Je kunt het oubollig en zoetsappig noemen, maar voor de tijd waarin het geschreven werd, viel dat wel mee. Na meer dan 100 jaar kun je het een treffend tijdsbeeld noemen. Maar dan nog kan ik er niet de vinger op leggen waarom dit boek al 61 drukken achter de rug heeft en in een strip is verwerkt. Er moet iets tijdloos in zitten, dat door alle generaties heen begrepen wordt. En eigenlijk is dat heel hoopvol. Wie het weet mag het zeggen.

Tot slot 

Een mooie film over het leven van Nienke van Hichtum is: Nynke, een liefdesgeschiedenis, onder regie van Pieter Verhoef, met in de hoofdrol Monic Hendrickx (2001). Te leen via de bieb op DVD.

Afke's tiental is verkrijgbaar:

- als stripboek door Dirk Matena (ISBN 9789079287512), ook verkrijgbaar in het Fries en als kleurboek

- als e-book (ISBN: 9789081549363)

- als 61ste druk bij Kluitman (ISBN: 9789020621082)

- als antiquarische uitgave of tweedehands bij boekwinkeltjes.nl

Ik las de jubileum uitgave bij het 125-jarig bestaan van Uitgeverij Kluitman:

Nienke van Hichtum - Afke's tiental. Alkmaar, Gebr. Kluitman, 1989. Geb. 154 pg., met 16 ills. van J.H. Isings Jr., 51ste geheel herz. dr.

© Jannie Trouwborst, augustus 2018.